Notitie over de Verklaring 'Fiducia Supplicans'

Op 18 december 2023 publiceerde het Dicasterie voor de Geloofsleer [d:486] (DDF) met goedkeuring van paus Franciscus de verklaring Fiducia Supplicans [9111] "over de pastorale betekenis van zegeningen".

Deze verklaring, die door de seculiere wereld en in het bijzonder door de LGBT-lobby's die hierin de erkenning van homoseksuele relaties door de Kerk zien ondanks de vele beperkingen die in het Romeinse document zijn vastgelegd, als een overwinning werd toegejuicht, stuitte op ongekende publieke afkeuring van hele bisschoppenconferenties, met name in Afrika en Oost-Europa, en van bisschoppen uit alle werelddelen. Daarnaast geven veel gelovigen, inclusief degenen die een nieuwe start maken, en een aantal priesters, die te maken hebben met complexe pastorale situaties in een samenleving die zijn oriëntatie verliest, en die zowel trouw aan de leer van het leergezag als pastorale naastenliefde tonen, uiting aan hun verwarring en onbegrip.

Als reactie op deze reacties en na de tijd te hebben genomen om na te denken, wil ik als bisschop een brief sturen naar de priesters en gelovigen van mijn bisdom om hen te helpen deze verklaring te verwelkomen in een geest van gemeenschap met de Heilige Apostolische Stoel, door enkele sleutels tot verstaan van de tekst te geven, terwijl ik respectvol vraagtekens zet bij bepaalde punten van de verklaring die verduidelijkt zouden kunnen worden. Tot slot wil ik de priesters van mijn bisdom uitnodigen om voorzichtigheid te betrachten, de deugd bij uitstek van onderscheidingsvermogen. Ik ben me ervan bewust dat deze notitie niet eenvoudig om lezen is, maar het lijkt me belangrijk om de kwestie met voldoende theologische en pastorale diepgang te behandelen.

Een onveranderde leer over het huwelijk
Fiducia Supplicans [9111] begint met eraan te herinneren dat de leer van de Kerk over het huwelijk als een stabiele, exclusieve en onverbrekelijke verbintenis tussen een man en een vrouw, die van nature openstaat voor het voortbrengen van nieuw leven, standvastig en onveranderd blijft (n. 4) [9111|(+12)]. Daarom, zo benadrukt de tekst, is het onmogelijk om een liturgische of rituele zegen te geven aan paren in een onregelmatige situatie of van hetzelfde geslacht, wat zou kunnen leiden tot ernstige verwarring tussen het huwelijk en feitelijke verbintenissen (n. 5) [9111|(+13)]. Dit is de reden waarom de voormalige Congregatie voor de Geloofsleer in een Responsum ad dubium [8222] van 22 februari 2021 concludeerde dat het onmogelijk was om een zegen te geven aan "paren" van hetzelfde geslacht.

Onderscheid tussen liturgische zegeningen en pastorale zegeningen
Vervolgens wordt een heel Bijbels parcours voorgesteld om het onderscheid vast te stellen tussen liturgische zegeningen (n. 10) [9111|(+20)] en zegeningen die als pastoraal kunnen worden omschreven, met het oog op het verduidelijken van de mogelijkheid dat een zegen wordt gegeven aan een persoon die, ongeacht zijn of haar zondige toestand, een priester erom kan vragen, buiten de liturgische of rituele context, om zijn of haar vertrouwen in God tot uitdrukking te brengen en zijn of haar verzoek om hulp om "beter te leven" en zijn of haar leven beter af te stemmen op Gods wil (n. 20) [9111|(+32)]. Dit maakt bovendien deel uit van een elementaire en tweeduizend jaar oude pastorale praktijk van de Kerk, vooral in de context van de volksdevotie (n. 23-24) [9111|(+35 -36)], waar het nooit gaat om het uitoefenen van controle over Gods onvoorwaardelijke liefde voor iedereen, noch om het eisen van een bewijs van moraliteit, met dien verstande dat we hier te maken hebben met een sacramentale, dat niet werkt als een sacrament ex opere operato, maar waarvan de genadewerking afhangt van de goede gezindheid van degenen die erom vragen en het ontvangen. Tot zover voegt de tekst niets nieuws toe aan de gewone leer van de Kerk over deze zaken.

Een pastorale zegen voor paren van hetzelfde geslacht
Van de eeuwenoude praktijk van spontane en informele zegeningen, die nooit zijn geritualiseerd door het kerkelijk gezag, gaan we over naar wat in de inleiding van het document wordt gepresenteerd als het eigenlijke doel ervan: "Het is precies in deze context (die van de "pastorale visie van paus Franciscus) dat we de mogelijkheid kunnen begrijpen om koppels in een onregelmatige situatie en koppels van hetzelfde geslacht te zegenen, zonder hun status officieel te valideren of op welke manier dan ook de eeuwige leer van de Kerk over het huwelijk te wijzigen" (Presentatie). Er wordt zelfs gespecificeerd dat "dit gebaar niet bedoeld is om iets te bekrachtigen of te legitimeren" (n. 34) [9111|(+47)].

In het derde deel van de verklaring is er dus sprake van een heimelijke verschuiving van de mogelijkheid om een persoon te zegenen, ongeacht zijn of haar situatie, naar een zegen die wordt gegeven aan een onregelmatig "paar" of aan een "paar" van hetzelfde geslacht.

Ondanks alle verduidelijkingen over het niet-liturgische karakter van deze zegeningen en de lovenswaardige intentie om "zich op deze manier aan te sluiten bij de gebeden van hen die, hoewel ze in een verbintenis leven die in geen enkel opzicht met het huwelijk te vergelijken is, zich aan de Heer en zijn barmhartigheid willen toevertrouwen, zijn hulp willen inroepen en geleid willen worden naar een beter begrip van zijn plan van liefde en waarheid" (n. 30) [9111|(+42)], moeten we constateren dat dit bijna unaniem door voor- en tegenstanders is ontvangen als "erkenning door de Kerk van homoseksuele relaties" zelf. Helaas is dit vaak de manier waarop de praktijk - die al in gebruik is in sommige plaatselijke kerken - van het zegenen van "paren" van hetzelfde geslacht wordt begrepen, vooral in Duitsland en België, en op een zeer openbare manier. Het valt te vrezen dat zij zich op deze manier aangemoedigd zullen voelen, zoals een aantal van hen al heeft laten zien.

Vragen die verduidelijking verdienen
We begrijpen de legitieme wens van de Heilige Vader om de nabijheid en het mededogen van de Kerk te tonen ten opzichte van alle situaties, zelfs de meest marginale: is dit niet de houding van Christus in het Evangelie, "die tollenaars en zondaars verwelkomde" (Mt. 9, 11) [b:Mt. 9, 11], en die een goed deel van ons gewone ambt vormt? Er zijn echter een paar vragen die onbeantwoord blijven en die opgehelderd moeten worden, zowel vanuit leerstellig als pastoraal oogpunt.

Zouden deze zegeningen niet in tegenspraak zijn met het begrip "sacramentale" dat alle zegeningen veronderstellen?
Er moet op worden gewezen dat de reden die in het Responsum ad dubium [8222] van 2021 werd gegeven, niet zozeer de liturgische context van de zegen benadrukte als wel de "sacramentale" aard ervan, die ongeacht de context blijft bestaan: "Om in overeenstemming te zijn met de aard van de sacramentalia, wanneer een zegen wordt ingeroepen over bepaalde menselijke relaties, is het noodzakelijk - naast de juiste intentie van degenen die eraan deelnemen - dat wat gezegend wordt objectief en positief geordend is om genade te ontvangen en tot uitdrukking te brengen, volgens Gods doelen die zijn ingeschreven in de Schepping en volledig geopenbaard door Christus de Heer. Alleen werkelijkheden die op zichzelf geordend zijn om deze plannen te dienen, zijn verenigbaar met de essentie van de zegen die door de Kerk wordt gegeven." (Responsum toelichting) [[8222|+4]]

Dit is de reden waarom de voormalige Congregatie voor de Geloofsleer [d:106] "elke vorm van zegening" ongeoorloofd verklaarde met betrekking tot relaties die seksuele praktijken buiten het huwelijk met zich meebrengen, zoals verbintenissen tussen mensen van hetzelfde geslacht. We moeten zeker de positieve elementen van dit soort relaties erkennen en waarderen, maar ze worden in dienst gesteld van een verbintenis die niet volgens het plan van de Schepper is geordend.

Is er geen onderscheid te maken tussen het zegenen van een persoon en het zegenen van een "paar"?
De Kerk heeft altijd volgehouden dat "deze zegeningen voor iedereen zijn en dat niemand mag worden uitgesloten" (n. 28) [9111|(+40)]. Maar als we kijken naar het Boek der Zegeningen [1827] en het Directorium voor Volksvroomheid en Liturgie [1096], dan zien we dat ze in wezen, zo niet uitsluitend, voor individuen zijn, zelfs als ze in groepen zijn, zoals ouderen of catechisten. Maar in deze gevallen is het niet de relatie die hen verenigt, die bovendien slechts extrinsiek is, die het object van de zegen is, maar eerder de persoon. Hier komen we bij de nieuwigheid van de verklaring Fiducia Supplicans [9111], die niet ligt in de mogelijkheid om één persoon te zegenen in een onregelmatige of homoseksuele situatie, maar om twee personen te zegenen die zich presenteren als een "koppel". Het is dus het "paar" dat de zegen over zichzelf afroept. Hoewel de tekst ervoor waakt om de termen "unie", "partnerschap" of "relatie" te gebruiken - die de vroegere Congregatie in haar verbod gebruikte - geeft ze geen definitie van het begrip "koppel", dat een nieuw voorwerp van zegen is geworden.

Er rijst dus een semantische vraag die nog niet is opgelost: kan de term "koppel" redelijkerwijs worden gegeven aan de relatie van twee mensen van hetzelfde geslacht? Zijn we niet een beetje overhaast geweest door de semantiek over te nemen die de wereld ons oplegt, maar die de werkelijkheid van het paar verwart? In zijn apostolische exhortatie Ecclesia in Europa [710] (2003) schreef Johannes Paulus II: "Er zijn zelfs pogingen om acceptatie te krijgen voor modellen van paren waarin seksueel verschil niet langer essentieel is." Ecclesia in Europa [[710|(90)]] Met andere woorden, is seksueel verschil niet essentieel voor de constitutie van een koppel? Dit is een antropologische vraag die verduidelijkt moet worden om verwarring en dubbelzinnigheid te voorkomen, want als de wereld dit begrip heeft uitgebreid naar realiteiten die geen deel uitmaken van het plan van de Schepper, zou het woord van het leergezag dan niet een zekere striktheid in zijn terminologie moeten aannemen om zo dicht mogelijk bij de geopenbaarde, antropologische en theologische waarheid te komen?

Hoe zit het met homoseksuele relaties?
Het geven van een zegen aan een homoseksueel "paar", in plaats van slechts twee individuen, lijkt de homoseksuele activiteit die hen verbindt goed te keuren, ook al wordt nogmaals duidelijk gemaakt dat deze verbintenis niet gelijkgesteld kan worden aan het huwelijk. Dit roept de vraag op naar de morele status van homoseksuele relaties, die in deze verklaring niet aan de orde komt. Volgens de leer van de Kerk, in overeenstemming met de Heilige Schrift en de constante leer van het leergezag, zijn deze relaties "intrinsiek ongeordend" Catechismus van de Katholieke Kerk [[1|2357]]: als God er niet afkerig van is om de zondaar te zegenen, kan hij dan goed spreken over datgene wat niet concreet in overeenstemming is met zijn plan? Zou dit niet in tegenspraak zijn met Gods oorspronkelijke zegen toen hij de mens naar zijn evenbeeld schiep: "Man en vrouw schiep hij hen. God zegende hen en zei tegen hen: 'Weest vruchtbaar en vermenigvuldigt u'" (Gen. 1, 28) [b:Gen. 1, 28]?

Zijn er geen handelingen die intrinsiek slecht zijn?
Om een einde te maken aan de controverses die katholieke moralisten sinds de jaren zeventig hadden beziggehouden over de fundamentele optie en moraliteit van menselijke handelingen, publiceerde paus Johannes Paulus II een magistrale encycliek, Veritatis Splendor [83] (1993), over enkele fundamentele vragen van de morele leer van de Kerk, waarvan we in 2023 de 30e verjaardag vierden. Deze encycliek, die het morele deel van de CKK bevestigt en bepaalde aspecten ervan verder ontwikkelt, herinnerde in het bijzonder aan de voortdurende leer van het leergezag over het bestaan van in zichzelf slechte handelingen Veritatis Splendor [[83|79-83]], die semper et pro semper, d.w.z. onder alle omstandigheden, verboden blijven. Deze leer is verre van vrijblijvend en biedt een sleutel voor het onderscheiden van de situaties waarmee we te maken krijgen in het pastoraat. Gedrag dat objectief gezien in strijd is met Gods plan is niet noodzakelijkerwijs subjectief verwijtbaar - "wie ben ik om te oordelen", om de beroemde uitdrukking van paus Franciscus te gebruiken - maar dat maakt het nog niet moreel goed. De verklaring Fiducia Supplicans [9111] verwijst vaak naar de zondaar die om zegen vraagt - "zij die nederig erkennen dat ze zondaars zijn zoals iedereen" (n. 32) [9111|(+45)] - maar zwijgt over de specifieke zonde die deze situaties kenmerkt. De ervaring leert bovendien dat het niet zeker is dat deze mogelijkheid van "onvoorwaardelijke" zegen een hulpmiddel is voor bekering.

Kan de uitoefening van pastorale naastenliefde losgekoppeld worden van de profetische zending van het onderwijs?
Gelukkig verwijst deze verklaring naar het ambt van de priester, en we moeten de Heilige Vader dankbaar zijn dat hij allerlei mogelijkheden schept om mensen die ver van de Kerk en haar discipline afstaan, in staat te stellen een priester te ontmoeten, zoals hij de wens uitspreekt in zijn apostolische exhortatie Amoris Laetitia [6271] (2016), om de nabijheid te ervaren van een "tedere en barmhartige God, traag tot toorn en vol liefde" (Ps. 145, 8) [b:Ps. 145, 8]. Maar dan kan er geen sprake van zijn dat twee mensen van hetzelfde geslacht homoseksuele activiteiten ontplooien en zich als zodanig presenteren, of dat koppels in een onregelmatige situatie een beroep doen op een zegen die, zelfs informeel, wordt verleend zonder een pastorale dialoog waartoe paus Franciscus pastores vaak aanmoedigt.

In deze zin kan de uitoefening van pastorale naastenliefde niet los worden gezien van de profetische missie van de priester om te onderwijzen. En het hart van Jezus' prediking blijft de oproep tot bekering, die tot onze spijt niet genoemd wordt in deze verklaring. Wanneer Jezus medelijden toont met de zondaar, spoort hij hem altijd aan zijn leven te veranderen, zoals we onder andere zien in het verhaal van de overspelige vrouw: "Ik veroordeel u ook niet. Ga heen en zondig niet meer" (Joh. 8, 11) [b:Joh. 8, 11]. Wat zou pastorale zorg zijn als het de gelovigen niet zou uitnodigen om, zonder iemand te veroordelen of te veroordelen, hun leven en gedrag te evalueren in relatie tot de woorden van het Verbond en het Evangelie? Deze woorden spreken over Gods weldadige plan voor de mensen, met het doel hun leven daaraan aan te passen, met Gods genade en volgens een weg van groei, door Johannes Paulus II genoemd: "de wet van de geleidelijkheid of de geleidelijke weg." vgl: Familiaris Consortio [[[267|34]]] Zou de zegen die gegeven wordt aan twee mensen in een homoseksuele relatie of aan een koppel in een onregelmatige situatie hen niet doen geloven dat hun verbintenis een legitieme fase is op hun weg? Johannes Paulus II heeft er zorgvuldig op gewezen: "Daarom kan wat men de wet van de geleidelijkheid of de geleidelijke weg noemt niet geïdentificeerd worden met de geleidelijkheid van de wet, alsof er in de goddelijke wet verschillende graden en vormen van voorschrift zouden zijn naargelang de verschillende mensen en situaties." Familiaris Consortio [[267|34]]

Kunnen pastoraat en leer tegenover elkaar staan?
Kunnen we bovendien pastorale zorg tegenover leerstellig onderwijs stellen, alsof onverzettelijkheid aan de kant van doctrine en principes zou staan, ten koste van het mededogen en de tederheid die we pastoraal verschuldigd zijn aan zondaars? Geconfronteerd met de Farizeeën die hem op de proef stelden over echtscheiding en de daad van verstoting waarmee Mozes had ingestemd, verwees Jezus zonder concessies naar de "waarheid van het begin" (vgl. Gen. 1 en 2), en bevestigde dat als Mozes met hun zwakheid had ingestemd, dat kwam door "de hardheid van hun hart" (Mt. 19, 3-9) [[b:Mt. 19, 3-9]] Jezus lijkt zelfs het meest onverzettelijk. Het moet gezegd worden dat de oude wet ons niet rechtvaardig maakte: maar met Jezus staan we nu onder het regime van de nieuwe wet, die Sint Thomas van Aquino, geïnspireerd door Sint Paulus, definieerde als "de genade van de Heilige Geest, gegeven aan hen die in Christus geloven" Ia-IIae q. 106 a. 1 ad 1 [[t:Ia-IIae q. 106 a. 1 ad 1]] Elke ambtshandeling, inclusief zegeningen, moet daarom geplaatst worden onder het regime van de nieuwe wet, waarin we allemaal geroepen zijn tot heiligheid, ongeacht onze zondige toestand.

Zoals kardinaal Joseph Ratzinger, toenmalig prefect van de Congregatie voor de Geloofsleer [d:106], in een brief aan de bisschoppen van de katholieke Kerk over pastorale zorg voor homoseksuelen [1120] (1986) zei: "Het moet duidelijk zijn dat afstand nemen van de leer van de Kerk of erover zwijgen geen teken is van een echt verantwoordelijkheidsgevoel of van echt pastoraat als het gaat om pastorale zorg. Alleen wat waar is, kan uiteindelijk pastoraal zijn. Het standpunt van de Kerk negeren is homoseksuele mannen en vrouwen de aandacht onthouden die ze nodig hebben en verdienen." Homosexualitatis problema [[1120|15]]

En de heilige Johannes Paulus II waarschuwt: "De leer van de Kerk en vooral haar standvastigheid in de verdediging van de universele en blijvende geldigheid van de geboden, die de intrinsiek slechte handelingen verbieden, wordt vaak opgevat als het teken van een onverdraaglijke onverzettelijkheid, vooral in de uiterst complexe en conflictueuze situaties van het huidige zedelijk leven van de mens en de maatschappij, een onverzettelijkheid die in contrast staat met het moederlijke karakter van de Kerk. Men zegt dat het de Kerk ontbreekt aan begrip en medeleven. Maar in werkelijkheid kan het moederlijke karakter van de Kerk nooit gescheiden worden van de zending van het onderricht die zij altijd moet vervullen als de trouwe Echtgenote van Christus, die de Waarheid in eigen persoon is (...) ''In werkelijkheid zijn waarachtig begrip en mededogen niet de enige dingen die noodzakelijk zijn voor de Kerk. In werkelijkheid moeten waarachtig begrip en natuurlijk mededogen liefde voor de mens, voor zijn ware goed en zijn authentieke vrijheid betekenen. En deze liefde kan zeker niet geleefd worden door de zedelijke waarheid te verbergen of af te zwakken, maar door haar voor te stellen met haar diepe betekenis van het uitstralen van de eeuwige Wijsheid van God, die in Christus tot ons gekomen is, en met haar reikwijdte van dienst aan de mens, de groei van zijn vrijheid en het zoeken naar zijn geluk." Familiaris Consortio [[267|34]] Tegelijkertijd kan de duidelijke en krachtige presentatie van de zedelijke waarheid nooit het diepe en oprechte respect veronachtzamen, dat door een geduldige en vertrouwensvolle liefde bezield wordt en dat de mens op zijn zedelijke weg, die vaak door moeilijkheden, zwakheden en pijnlijke situaties bemoeilijkt wordt, altijd nodig heeft. De Kerk, die nooit afstand kan doen van het principe van "waarheid en samenhang, op grond waarvan zij niet aanvaardt het goede te noemen wat slecht is en het kwade wat goed is" Reconciliatio et paenitentia [[759|34]], moet er altijd voor oppassen, het geknakte riet niet te breken en de nog brandende pit niet te doven (Jes. 42, 3) [[b:Jes. 42, 3]]. Paulus VI schreef: "Op geen enkele manier afbreuk doen aan de heilzame leer van Christus is een eminente vorm van naastenliefde jegens de zielen. Maar dit moet altijd gepaard gaan met het geduld en de vriendelijkheid die de Heer zelf in zijn omgang met de mensen heeft laten zien. Niet gekomen om te oordelen maar om te redden (Joh. 3, 17) [[b:Joh. 3, 17]], was Hij zeker onverzettelijk tegenover het kwaad, maar barmhartig tegenover mensen" Humanae Vitae [[34|29]]." Veritatis Splendor [[83|95]]

" Stemt uw gedrag niet af op deze wereld ".
Ik ben me er terdege van bewust dat dit een delicate kwestie is, en ik sta volledig achter de nadruk die de Heilige Vader legt op de pastorale naastenliefde van de priester, die geroepen is om Gods onvoorwaardelijke liefde dicht bij ieder mens te brengen, zelfs in de existentiële periferie van de gewonde mensheid van vandaag. Maar ik denk aan die heldere woorden van de apostel Paulus aan Titus, die we in de liturgie op kerstavond horen verkondigen en die de hele heilseconomie samenvatten: "Want de genade van God is openbaar geworden tot heil van alle mensen. Zij leert ons af te zien van goddeloosheid en de begeerten van deze wereld, en verstandig, rechtvaardig en godvruchtig te leven in deze tijd (...) Want Hij heeft Zichzelf voor ons gegeven om ons te verlossen van al onze zonden, en om ons te reinigen, zodat Hij ons tot Zijn volk zou maken, begerig om het goede te doen" (Tit. 2, 11-12.14) [b:Tit. 2, 11-12.14]. De pastorale naastenliefde die ons aanspoort - "Caritas Christi urget nos" (2 Kor. 5, 14) [b:2 Kor. 5, 14] - om naar alle mensen uit te reiken om hen te laten zien hoeveel God van hen houdt - het bewijs daarvan is dat Christus voor allen is gestorven en opgestaan - spoort ons ook onlosmakelijk aan om hun de Waarheid van het Verlossingsevangelie te verkondigen. En de waarheid wordt uitgedrukt in deze woorden van Jezus aan allen die zijn leerlingen willen worden: “ Wie mijn volgeling wil zijn, moet Mij volgen door zichzelf te verloochenen en zijn kruis op te nemen. Want wie zijn leven wil redden, zal het verliezen. Maar wie zijn leven verliest om Mijnentwil zal het vinden.” Sint Lucas maakt duidelijk dat hij dit "tegen allen" zei (Lc. 9, 23) [b:Lc. 9, 23] en niet alleen tegen een elite.

Een van de woorden van de heilige Paulus resoneert nog steeds bij mij om licht te werpen op onze pastorale houding: “Stemt uw gedrag niet af op deze wereld. Wordt andere mensen, met een nieuwe visie. Dan zijt ge in staat om uit te maken wat God van u wil, en wat goed is, wat zeer goed is en volmaakt.” (Rom. 12, 2) [b:Rom. 12, 2]. Alle mensen, ook paren van hetzelfde geslacht, streven naar het beste, omdat de neiging tot het goede, het ware en het mooie door God in het hart van ieder mens is gegrift: dit erkennen is hun waardigheid en fundamentele vrijheid respecteren. En het is de moeite waard om "onze schouders eronder te zetten" om iedereen te helpen, ongeacht zijn of haar situatie van zonde of tegenstrijdigheid met Gods plan zoals geopenbaard in de Decaloog en het Evangelie, om het te ontdekken en ernaar toe te reizen, door groeiprocessen en met de hulp van Gods genade. En dit kan niet zonder het kruis.

Praktische pastorale houding
Tot slot, en gezien de context van een geseculariseerde samenleving waarin we een ongekende antropologische crisis doormaken, die onvermijdelijk leidt tot hardnekkige dubbelzinnigheden :

- Ik nodig de priesters van het bisdom uit om, wanneer ze te maken hebben met koppels in een onregelmatige situatie of met mensen in een homoseksuele relatie, een onthaal vol vriendelijkheid te tonen: de mensen moeten zich niet veroordeeld voelen, maar verwelkomd door een blik en een luisterend oor die Gods liefde voor hen uitdrukken.

- Vervolgens nodig ik hen uit om een pastorale dialoog aan te gaan en de moed te hebben om, in het belang van de mensen en met de juiste gevoeligheid, zonder hen te veroordelen en door persoonlijk betrokken te raken bij de pastorale relatie, hen duidelijk de waarheid te vertellen die de Kerk leert over hun situatie.

- Tot slot nodig ik hen uit om, als de mensen daarom vragen, een zegen te geven, op voorwaarde dat deze aan iedereen individueel wordt gegeven, hen oproept tot bekering en hen uitnodigt om de hulp te vragen van de genade die de Heer schenkt aan allen die Hem vragen om hun leven in overeenstemming te brengen met de Wil van God".