De betekenis van de Communie

In de afgelopen eeuwen heeft de viering van het Heilig Avondmaal geenszins een centrale plaats ingenomen in het kerkelijk leven van de protestantse kerken. In niet veel gemeenschappen werd het Heilig Avondmaal slechts eenmaal per jaar gevierd, op Goede Vrijdag. (...) Het is duidelijk dat de kwestie van de intercommunie geen betekenis heeft met betrekking tot een dergelijke praktijk. Alleen een gevoelige aanpassing aan de hedendaagse vorm van katholiek gemeenschapsleven kan de vraag menselijk urgent maken.

Het postuum gepubliceerde boek
In de vroege Kerk was de dagelijkse viering van de Heilige Mis verrassend genoeg al heel vroeg vanzelfsprekend. Voor zover ik weet was er geen discussie over deze praktijk, die vreedzaam de overhand kreeg. Alleen zo kan men begrijpen waarom (in het "Pater noster") het raadselachtige adjectief "epiousion" bijna vanzelfsprekend werd vertaald als "quotidianus". Voor de christen is het "bovennatuurlijke" het dagelijks noodzakelijke. De dagelijkse viering van de Eucharistie bleek vooral noodzakelijk voor presbyters en bisschoppen als "priesters" van het Nieuwe Verbond. De celibataire levenswijze speelde daarbij een belangrijke rol. Het directe, "lichamelijke" contact met de mysteries van God had in de oudtestamentische tijd al een belangrijke rol gespeeld bij de uitsluiting van de echtelijke voltrekking in de tijd dat de verantwoordelijke priester de tempeldienst verrichtte. Maar omdat de christelijke priester nu niet langer slechts tijdelijk contact had met de heilige mysteries, maar voor altijd verantwoordelijk was voor het lichaam van de Heer, voor het "dagelijkse" brood, werd het noodzakelijk zich volledig aan Hem te geven. (...)

De praktijk van het ontvangen van de communie voor leken is echter sterk geëvolueerd. Zeker, het zondagsgebod vereiste dat iedere katholiek deelnam aan de viering van de mysteries op de dag des Heren, maar het katholieke begrip van de eucharistie omvatte niet noodzakelijkerwijs het wekelijks ontvangen van de communie.

Ik herinner me dat er in de periode na de jaren twintig communiedagen waren voor de verschillende levenstoestanden in de Kerk, die als zodanig altijd ook biechtdagen waren en dus ook een prominente plaats innamen in het leven van de gezinnen. Het was een gebod om minstens eenmaal per jaar te biechten en met Pasen de communie te ontvangen. (...) Wanneer de boer, het hoofd van de familie, was gaan biechten, heerste er een bijzondere sfeer op de boerderij: iedereen vermeed alles wat hem van streek kon maken en zo zijn zuiverheid ten aanzien van de heilige mysteries in gevaar kon brengen. In die eeuwen werd de Heilige Communie niet tijdens de Heilige Mis uitgedeeld, maar apart, voor of na de Eucharistie. (...)

Er zijn echter altijd stromingen geweest die gericht waren op een meer frequente gemeenschap, die nauwer verbonden was met de liturgie, en die aan kracht wonnen met het begin van de liturgische beweging. (...) Het Tweede Vaticaans Concilie erkende de goede redenen hiervoor en probeerde de innerlijke eenheid tussen de gemeenschappelijke viering van de Eucharistie en de persoonlijke ontvangst van de Communie te benadrukken.

Tegelijkertijd ontstond er in het Derde Rijk, vooral tijdens de oorlogsjaren, een scheuring in de protestantse sfeer tussen de zogenaamde "Duitse christenen" enerzijds en de "belijdende kerk" anderzijds. Deze splitsing leidde tot een nieuwe overeenkomst tussen de "belijdende christenen" en de katholieke kerk. Dit werd gevolgd door een streven naar een gemeenschappelijke eucharistische gemeenschap tussen de denominaties. In deze situatie groeide het verlangen naar een verenigd lichaam van de Heer, maar vandaag dreigt het zijn sterke religieuze basis te verliezen en wordt het, in een geëxternaliseerde kerk, meer bepaald door politieke en sociale krachten dan door de innerlijke zoektocht naar de Heer.

In dit verband herinner ik me het beeld van een katholieke kanselier die voor de camera en dus voor religieus onverschillige mensen uit de eucharistische kelk dronk. Dit gebaar, kort na de hereniging, leek een hoofdzakelijk politieke daad die de eenheid van alle Duitsers tot uitdrukking bracht. Als ik eraan terugdenk, voel ik opnieuw met grote kracht de vervreemding van het geloof die daaruit voortvloeide. En wanneer federale voorzitters die ook voorzitters waren van de synodes van hun kerk regelmatig pleiten voor interkerkelijke communie, zie ik dat de eis van een gemeenschappelijk brood en beker andere doelen dient.

Enkele opmerkingen kunnen volstaan over de huidige situatie van het eucharistisch leven in de katholieke kerk. Een proces van grote betekenis is de bijna volledige verdwijning van het sacrament van de boete, dat als gevolg van het geschil over het al dan niet sacramentele karakter van de collectieve absolutie vrijwel uit grote delen van de Kerk is verdwenen en alleen nog in bedevaartskerken een toevluchtsoord vindt. (...) Met het verdwijnen van het sacrament van de boete heeft zich een functioneel begrip van de eucharistie verspreid. (...) Zij die aanwezig zijn bij de eucharistie, louter opgevat als een maaltijd, ontvangen natuurlijk ook de gave van de eucharistie. In een dergelijke situatie van vergevorderde protestantisering van het begrip van de eucharistie lijkt intercommunie vanzelfsprekend. Anderzijds is het katholieke begrip van de eucharistie niet helemaal verdwenen, en met name de Wereldjongerendagen hebben geleid tot een herontdekking van de eucharistische aanbidding en dus ook van de aanwezigheid van de Heer in het sacrament.

Op basis van protestantse exegese heeft de opvatting steeds meer de overhand gekregen dat het Laatste Avondmaal van Jezus werd voorbereid door de zogenaamde "zonde-maaltijden" van de Meester en alleen op deze basis kan worden begrepen. Dit is echter niet het geval. Het offeren van het lichaam en bloed van Jezus Christus houdt niet direct verband met de maaltijden met zondaars. Ongeacht of Jezus' laatste avondmaal een Pesachmaaltijd was of niet, het maakt deel uit van de theologische en juridische traditie van Pesach. Het is daarom nauw verbonden met familie, huis en het behoren tot het volk Israël. Volgens dit voorschrift vierde Jezus het Pascha met zijn familie, d.w.z. met de apostelen die zijn nieuwe familie waren geworden. Daarmee vervulde hij een gebod waarvoor pelgrims op weg naar Jeruzalem zich konden verenigen in gezelschapsgroepen, de zogenaamde "chaburot".

De christenen zetten deze traditie voort. Zij zijn zijn "chaburah", zijn familie, gevormd uit zijn groep pelgrims die met hem de weg van het Evangelie bewandelen op de bodem van de geschiedenis. Zo was de viering van de Eucharistie in de vroege Kerk vanaf het begin gebonden aan de gemeenschap van gelovigen en dus aan strikte toegangsvoorwaarden, zoals blijkt uit de oudste bronnen: "Didache", Justin Martyr, enz. Dit heeft niets te maken met slogans als "open kerk" of "gesloten kerk". Veeleer is de diepe eenheid van de kerk als één lichaam met de Heer een voorwaarde om haar leven en licht krachtig in de wereld te kunnen brengen.

In de parochies die uit de Reformatie zijn voortgekomen, wordt de viering van het sacrament "het Avondmaal" genoemd. In de katholieke kerk wordt de viering van het sacrament van het lichaam en bloed van Christus "Eucharistie" genoemd. Dit is geen toevallig, zuiver taalkundig onderscheid. Het onderscheid tussen de denominaties onthult veeleer een diepgaand verschil dat verband houdt met het begrip van het sacrament zelf. De bekende protestantse theoloog Edmund Schlink verklaarde in een goed ontvangen toespraak tijdens het concilie dat hij de instelling van de Heer in de katholieke viering van de eucharistie niet kon erkennen. (...) Hij was er kennelijk van overtuigd dat Luther, door terug te keren naar de zuivere structuur van het Avondmaal, de katholieke overspel had overwonnen en de trouw aan het gebod van de Heer, "Doe dit ...", zichtbaar had hersteld.

Het is niet nodig hier te bespreken wat inmiddels is vastgesteld, namelijk dat het Avondmaal van Jezus, zelfs vanuit zuiver historisch oogpunt, geheel anders was dan een Lutherse viering van het Avondmaal. Het is veeleer juist te stellen dat zelfs de vroege Kerk het Avondmaal niet fenomenologisch herhaalde, maar in plaats van het avondmaal bewust de ontmoeting met de Heer in de morgen vierde, die zelfs in de vroegste tijden niet meer het Avondmaal, maar de Eucharistie werd genoemd. Alleen in de ontmoeting met de verrezen Heer op de morgen van de eerste dag is de instelling van de Eucharistie compleet, want alleen met de levende Christus kunnen de heilige mysteries worden gevierd.

Wat is hier gebeurd? Waarom handelde de jonge Kerk zo? Laten we even teruggaan naar het Avondmaal en de instelling van de Eucharistie door Jezus tijdens het Avondmaal. Toen de Heer zei: "Doe dit", was het niet zijn bedoeling zijn discipelen te vragen het Laatste Avondmaal als zodanig te herhalen. Als het een Pascha was, is het duidelijk dat volgens de regels van de Exodus het Pascha eenmaal per jaar werd gevierd en niet meerdere keren per jaar kon worden herhaald. Maar zelfs los daarvan is het duidelijk dat er geen mandaat werd gegeven om het hele Avondmaal te herhalen, maar alleen het nieuwe offer van Jezus, door volgens de woorden van de instelling de traditie van de Sinaï te verbinden met de verkondiging van het Nieuwe Verbond, waarvan vooral Jeremia getuigt. De Kerk, die zich gebonden wist door de woorden "Doe dit", wist tegelijkertijd dat zij het Avondmaal niet in zijn geheel moest herhalen, maar dat het wezenlijk nieuwe moest worden geëxtrapoleerd en er een nieuwe algemene vorm voor moest worden gevonden. (...)

Zelfs het vroegste verslag over de viering van de eucharistie dat we hebben - dat ons is overgeleverd door Justin Martyr rond 155 - laat zien dat er een nieuwe eenheid was gevormd, bestaande uit twee fundamentele componenten: de ontmoeting met het Woord van God in een liturgie van het Woord en vervolgens de "eucharistie" als "logiké latréia". "Eucharistie" is de vertaling van het Hebreeuwse woord "berakah", dankzegging, en verwijst naar de kern van het Joodse geloof en gebed in de tijd van Jezus. De teksten over het Laatste Avondmaal vermelden uitvoerig dat Jezus "dankte met het gebed van zegen", en dus moet de Eucharistie, samen met de gaven van brood en wijn, worden beschouwd als de kern van de vorm van zijn Laatste Avondmaal. Het waren vooral J.A. Jungmann en Louis Bouyer die het belang van de "eucharistie" als constitutief element benadrukten.

Wanneer de viering van de instelling van Jezus tijdens het Laatste Avondmaal eucharistie wordt genoemd, geeft zij op geldige wijze uitdrukking aan zowel de gehoorzaamheid aan de instelling van Jezus als aan de nieuwe vorm van het sacrament die ontstaat in de ontmoeting met de Verrezene. Het is geen reproductie van Jezus' Laatste Avondmaal, maar de nieuwe gebeurtenis van de ontmoeting met de Verrezene: Nieuwheid en trouw gaan hand in hand. Het verschil tussen de namen "Avondmaal" en "Eucharistie" is niet oppervlakkig en toevallig, maar wijst op een fundamenteel verschil in het begrip van Jezus' zending.