Bij de opening van de tentoonstelling “Dante in het Vaticaan”

Beste kunstenaars,

Wees welkom. Uw hartelijke aanwezigheid bezorgt mij grote vreugde. Met uw gravures van de Goddelijke Komedie biedt u mij een manier om het grote gedicht te zien en te ervaren via de waarheid en de schoonheid van de beelden. Ik dank u uit heel mijn hart.
In een tijdperk van een visuele cultuur die haar boodschappen toevertrouwt aan de snelheid van de massamedia, zou de poëzie ver van de werkelijkheid kunnen lijken. En toch heeft de Middeleeuwse wereld van Dante de weg naar u gevonden, naar uw bewustzijn; u hebt haar geestelijk beleefd om haar opnieuw te kunnen schenken door de waarde van de kunstzinnige vormen.
Zo kunnen wij Dante lezen in uw gelukkige inzichten, als een aansporing om te genieten van een gevisualiseerde werkelijkheid die spreekt over het leven in het hiernamaals en over het mysterie van God, met de kracht die eigen is aan het theologische denken, omgevormd door de glans van kunst en poëzie die daarin samenkomen.
U, beste kunstenaars, hebt ongetwijfeld de roep gehoord van een eeuwige geschiedenis die vandaag opnieuw naar boven komt, zij het onder andere namen. Daarom hebt u zich tot Dante gewend, waarin u onze huidige wereld en onze hoop weerspiegeld ziet. Dante streed voor gerechtigheid; hij verkreeg die niet van de mensen en vroeg ze daarom aan God. Zijn geloof ondersteunde hem in zijn aardse tocht, ondanks ballingschap en veroordelingen.

Straks zal ik, beste kunstenaars, deze tentoonstelling bekijken, die la Casa di Dante met haar raadslieden, trouw aan haar edele culturele tradities, heeft willen inrichten in een zo plechtige omgeving. Ook ik zal een reis maken: door de verlatenheid van de stad van het vuur, via de bevrijdende boetedoening van de schuld, tot aan de hoogste vreugde van de “witte roos”.
Zonder twijfel roept het gedicht van Dante als verhaal de composities van de Middeleeuwse kunst op. Het gaat om symbolen en allegorieën om de begrippen te verhelderen. De inhoud is theologisch waar, geïnspireerd door de heilige Schrift, door de beschouwingen van de Kerkvaders en van de theologen; de vormen behoren tot de tijd die met alle middelen trachtte de didascalie (het gewijde onderricht) te brengen, het contact met het volk te zoeken. Het was een volksverkondiging, die zich moest verheffen tot de waardigheid van de kunst op de gevels van de kathedralen, in de fresco’s van de apsis, in de triomfbogen. Dante werd opgenomen in dit theologische verhaal en vond het woord – dat voortkwam uit zijn eigen directe ervaring – om in verhalende vorm duidelijk te maken de afstand van de ijdele en zondige dingen van de aarde en de verheven zuiverheid van de grote perspectieven van het geloof.

Er is een waardevolle aanwijzing die deel uitmaakt van de christelijke ascese, en die in het Italiaans uitdrukking vindt in een bijzonder krachtig werkwoord: “transumanare”. Dit was de hoogste inspanning van Dante: ervoor zorgen dat het gewicht van het menselijke het goddelijke in ons niet vernietigde, en dat de grootheid van het goddelijke de waarde van het menselijke niet teniet deed. Daarom las de dichter zijn persoonlijke levenslot én dat van de hele mensheid terecht in theologische sleutel; daarom vergeestelijkte hij het planetenstelsel, zag hij de hemelen als bevoorrechte verkondigers van Gods glorie, overstroomde hij de hellingen van het Vagevuur en de hemelen van het Paradijs met licht. Het licht in het bijzonder: heel de Middeleeuwen sprak over het licht, zocht het licht in de schittering van de mozaïeken door de trilling van de stukjes glas, verlangde naar een ander licht in de kerken door middel van de beroemde gebrandschilderde ramen.
Hoeveel personages, zondaars en heiligen, hoeveel historische gebeurtenissen, hoeveel lijden, vreugden en hoop treden er naar voren in de drie Gezangen!
Hoeveel vraagstukken van filosofie en theologie! Hoeveel terugkeren naar de aarde om het hiernamaals te verbinden met de menselijke ervaring! U, kunstenaars, hebt de geestelijke en wonderbaarlijke werkelijkheid van het gedicht willen weergeven met onmiddellijke concreetheid, als meditatie, contemplatie en hoogste liefde, door uw intuities toe te vertrouwen aan deze etsen, die nu tot ons genot worden aangeboden.
Moge wie ze aanschouwt zich innerlijk aangespoord voelen om opnieuw de weg van Dante te gaan, met hem opstijgend, voorbij de “korte tijd van waken voor de aardse zinnen” Dante Alighieri, De Goddelijke Komedie, Inferno, XXVI, 114[[1076]], tot aan de contemplatie van “de Liefde, die beweegt èn zon èn sterren” ivi, Paradiso, XXXIII, 145[[1076]].
Met deze wens geef ik u en uw gezinsleden mijn hartelijke zegen.