Over de vernieuwing van de studie van de kerkgeschiedenis

Beste broeders en zusters,

Met deze brief zou ik enkele gedachten willen delen over het belang van de studie van de kerkgeschiedenis, vooral om priesters te helpen de sociale werkelijkheid beter te interpreteren. Het betreft een onderwerp waarvan ik graag zou zien dat het aandacht krijgt bij de vorming van nieuwe priesters en ook van anderen die werkzaam zijn in het pastoraat.

Ik ben me er terdege van bewust dat er in het vormingstraject van kandidaten voor het priesterschap goed aandacht wordt besteed aan de studie van de kerkgeschiedenis, zoals het ook hoort. Wat ik nu zou willen benadrukken gaat eerder in de richting van een uitnodiging om bij de jonge theologiestudenten een echte historische gevoeligheid te bevorderen. Met deze laatste uitdrukking bedoel ik niet alleen een grondige en nauwkeurige kennis van de belangrijkste momenten van de twintig eeuwen christendom die achter ons liggen, maar ook en vooral de groei van een echte vertrouwdheid met de historische dimensie die eigen is aan de mens. Niemand kan werkelijk weten wie hij is en wat hij morgen hoopt te zijn, zonder de band te koesteren die hem verbindt met de voorgaande generaties. En dat geldt niet alleen op het niveau van wat individuen meemaken, maar ook op het bredere niveau van de gemeenschap. Het bestuderen en vertellen van de geschiedenis helpt juist om "de vlam van het collectieve geweten" brandend te houden. Vrede als weg van de hoop: dialoog, verzoening en ecologische bekering, 2[[7516|2]] Anders blijft er niets anders over dan de persoonlijke herinnering aan feiten die gelinkt zijn aan het eigenbelang of de eigen emoties, zonder een echte verbinding met de menselijke en kerkelijke gemeenschap waarin we leven.

Een juiste historische gevoeligheid helpt ieder van ons om een gevoel voor proportie te hebben, een gevoel voor maat, en een vermogen om de werkelijkheid te begrijpen zonder gevaarlijke en wereldvreemde abstracties - de werkelijkheid zoals ze is en niet zoals men zich haar voorstelt of zou willen dat ze is. Zo slaagt men erin een relatie met de werkelijkheid op te bouwen die oproept tot ethische verantwoordelijkheid, tot uitwisseling, tot solidariteit.

Volgens een mondelinge overlevering, die ik niet met schriftelijke bronnen kan staven, zei een groot Frans theoloog ooit tegen zijn studenten dat de studie van de geschiedenis ons beschermt tegen "ecclesiologisch monofysitisme", d.i. tegen een al te engelachtige opvatting van de Kerk, van een Kerk die niet echt is omdat ze niet haar vlekken en rimpels heeft. En de Kerk moet, net als een moeder, bemind worden zoals ze is; doen we dat niet, dan beminnen we haar helemaal niet of beminnen we alleen een waanbeeld dat we zelf hebben gemaakt. De kerkgeschiedenis helpt ons de echte Kerk te zien en te beminnen, de Kerk die geleerd heeft van haar fouten en misstappen en daarvan blijft leren. Deze Kerk, die zichzelf herkent in zelfs haar donkerste momenten, zal in staat zijn de vlekken en de wonden van de wereld waarin ze leeft te begrijpen. En als ze probeert die wereld te genezen en te doen groeien, zal ze dat doen op dezelfde manier waarop ze probeert zichzelf te genezen en te doen groeien, ook al lukt haar dat vaak niet.

Dit is een correctie op die vreselijke houding die ons de werkelijkheid alleen doet zien vanuit de triomfalistische verdediging van de functie of de rol die iemand heeft. Zoals ik heb benadrukt in de encycliek Fratelli tutti[7800], is het precies die houding die maakt dat de gewonde man uit de gelijkenis van de barmhartige Samaritaan wordt beschouwd als een verstoring van hun eigen levensopvatting omdat hij maar een "outsider" is en iemand die "geen enkele functie" heeft. vgl: Fratelli tutti, 101[[[7800|101]]]

Het onderrichten van kandidaten voor het priesterschap in historische gevoeligheid lijkt bovendien een duidelijke noodzaak, des te meer in onze huidige tijd, waarin men "een verlies van de zin voor geschiedenis favoriseert, die leidt tot verder disintegratie. Men ziet dat de cultuur meer en meer gekenmerkt wordt door een soort 'deconstructionisme', waarbij de menselijke vrijheid meent alles vanaf nul te kunnen opbouwen. Het enige wat staande blijft, zijn de drang tot onbegrensde consumptie en het zich manifesteren van vele vormen van leeg individualisme". (N.v.d.r.: nieuwe vertaling)[[7800|13]]

Het belang van zich te verbinden met de geschiedenis
Meer in het algemeen moet gezegd worden dat tegenwoordig wij allen - en niet alleen de kandidaten voor het priesterschap - onze historische gevoeligheid moeten vernieuwen. In deze context geldt een advies dat ik aan jonge mensen heb gegeven: "Als iemand jullie een voorstel doet en jullie zegt de geschiedenis te negeren, de ervaring van de ouderen niet te koesteren, alles wat voorbij is te verachten en alleen maar naar de toekomst te kijken die hij je aanbiedt, is dat dan eigenlijk geen gemakkelijke manier om jullie warm te maken voor zijn eigen idee, opdat jullie alleen maar zouden doen wat hij je zegt? Voor die persoon is het noodzakelijk dat jullie leeg, ontworteld, wantrouwig jegens alles zijn, opdat jullie alleen maar zijn beloften zouden geloven en je aan zijn plannen onderwerpen. Zo werken de ideologieën van allerlei kleur, die alles wat anders is vernietigen (of deconstrueren) en zo, zonder enige tegenstand, kunnen domineren. Daartoe hebben ze jongeren nodig die de geschiedenis verachten, die de geestelijke en menselijke rijkdom afwijzen die door de generaties heen is doorgegeven, die alles wat aan hen is voorafgegaan, negeren." (N.v.d.r.: nieuwe vertaling)[[7341|181]]

Om de werkelijkheid te begrijpen, moeten we haar juist kaderen in de diachronie, terwijl de heersende tendens is om te vertrouwen op interpretaties van verschijnselen die deze platmaken door de synchronie: door een soort heden zonder verleden dus. Voorbijgaan aan de geschiedenis blijkt heel vaak een vorm van blindheid die ons ertoe brengt ons bezig te houden met en energie te verspillen aan een wereld die niet bestaat, door ons voor valse problemen te stellen en inadequate oplossingen voor te stellen. Sommige van deze lezingen kunnen nuttig zijn voor kleine groepen, maar zeker niet voor de mensheid en de christelijke gemeenschap als geheel.

Daarom is de behoefte aan een grotere historische gevoeligheid des te dringender in een tijd waarin de neiging bestaat om te proberen de herinnering te negeren of een herinnering te construeren die aangepast is aan de eisen van de dominante ideologieën. Tegenover het uitwissen van het verleden en de geschiedenis of tegenover 'tendentieuze' historische verhalen kan het werk van historici, evenals de kennis en brede verspreiding ervan, een rem zetten op mystificaties, partijdig revisionisme en dat wijdverbreide gebruik van het verleden dat vooral erop gericht is om oorlogen, vervolgingen, de productie, verkoop en consumptie van wapens, en zoveel ander kwaad te rechtvaardigen.

We hebben tegenwoordig een stortvloed aan herinneringen die vaak vals, kunstmatig en zelfs leugenachtig zijn, en tegelijkertijd een afwezigheid van geschiedenis en historisch besef in de burgermaatschappij, alsook in onze christelijke gemeenschappen. En het wordt allemaal nog erger als we denken aan geniepige en in het geniep gemaakte geschiedverhalen die dienen om ad hoc herinneringen te construeren: herinneringen die onze identiteit raken en herinneringen die bedoeld zijn om anderen uit te sluiten. De rol van historici en de kennis van hun bevindingen zijn heden ten dage van doorslaggevende betekenis en kunnen één van de tegengiffen zijn tegen deze dodelijke heerschappij van de haat die steunt op onwetendheid en vooroordelen.

Tegelijkertijd laat de verdiepte en samen bewerkte kennis van de geschiedenis zien dat we het verleden niet kunnen benaderen via een interpretatie die snel gemaakt is en losstaat van haar gevolgen. De werkelijkheid, toen of nu, is nooit een simpel verschijnsel dat kan worden gereduceerd tot naïeve en gevaarlijke simplificaties. En nog minder tot de pogingen van diegenen die menen te zijn zoals de volmaakte en almachtige goden en een deel van de geschiedenis en van de mensheid willen uitwissen. Het is waar dat in de mensheid vreselijke gebeurtenissen en zeer duistere personen kunnen voorkomen, maar als het oordeel in de eerste plaats wordt geveld via de media, de sociale media of alleen uit politiek belang, worden we altijd blootgesteld aan de irrationele roes van woede of emotie. Uiteindelijk, zoals men zegt: "wat uit zijn context wordt getrokken, wordt ingezet als excuus". In zulke gevallen komt de studie van de geschiedenis ons te hulp, omdat historici kunnen bijdragen aan het begrip van de complexiteit ervan, dankzij de kritische methode die gebruikt wordt om het verleden te interpreteren. Zonder zo'n begrip is de transformatie van de huidige wereld, die ideologische deformaties overstijgt, niet mogelijk. vgl: Fratelli tutti, 116,164-165[[[7800|116.164-165]]]

De herinnering aan de hele waarheid
Laat ons eens terugdenken aan de geslachtslijst van Jezus, verhaald door Matteüs. Niets erin is versimpeld, uitgewist of verzonnen. De geslachtslijst van de Heer bestaat uit waarachtige geschiedenis, waarin enkele namen voorkomen die op zijn zachtst gezegd problematisch zijn en waarbij de zonde van koning David wordt benadrukt. (Mt. 1, 6)[[b:Mt. 1, 6]] Alles eindigt echter en komt tot bloei in Maria en in Christus'. (Mt. 1, 16)[[b:Mt. 1, 16]]

Als dit al gebeurt in de heilsgeschiedenis, komt het ook voor in de geschiedenis van de Kerk: "Soms heeft de Kerk zelfs na een gelukkig aanvangssucces een teruggang te betreuren, of blijft zij halverwege staan in een toestand van ontoereikendheid". Ad Gentes Divinitus, 6[[703|6]] En zij is "er zich ook terdege van bewust, dat er in de loop van zoveel eeuwen sommige van haar leden, geestelijken zowel als leken, ontrouw zijn geweest aan de Geest van God. Ook in onze tijd beseft de Kerk volledig welk een discrepantie er bestaat tussen de boodschap, die zij brengt, en de menselijke zwakheid van hen, aan wie het Evangelie wordt toevertrouwd. Hoe ook het oordeel van de geschiedenis over dergelijke tekorten mag luiden, wij moeten ons van deze tekorten bewust zijn en ze met kracht bestrijden, opdat ze geen schade opleveren voor de verbreiding van het Evangelie. Ook vergeet de Kerk niet, hoe zij uit eeuwenlange ervaring een steeds grotere rijpheid moet opdoen voor het uitbouwen van haar betrekkingen met de wereld". Gaudium et Spes, 6[[575|6]]

Een oprechte en moedige studie van de geschiedenis helpt de Kerk om haar relaties met de verschillende volkeren beter te begrijpen, en deze inspanning moet helpen om de ergste en meest troebele gebeurtenissen van deze volkeren uit te leggen en te duiden. Juist wij mogen niet vragen om te vergeten; "wij mogen niet toestaan dat de huidige en de nieuwe generaties de herinnering verliezen aan wat er gebeurd is - die herinnering die een garantie en stimulans is voor het bouwen aan een rechtvaardiger en broederlijker toekomst". Over nucleaire wapens[[7517]]

Daarom insisteer ik: "De Shoah mag niet vergeten worden. ' We mogen ook de atoombomaanvallen op Hiroshima en Nagasaki niet vergeten. ' Evenmin mogen we de vervolgingen, de slavenhandel en de etnische bloedbaden vergeten die in verschillende landen zijn voorgekomen en voortduren, evenals zovele andere historische feiten die ons ervoor doen schamen mens te zijn. We moeten ze altijd herdenken, telkens opnieuw, zonder ze moe te worden en zonder verdoofd te raken. ' We worden tegenwoordig zo gemakkelijk verleid de bladzijde om te slaan en te zeggen dat het allemaal heel lang geleden is en dat we vooruit moeten kijken. Nee, in godsnaam! Zonder herinnering komen we nooit vooruit; zonder een herinnering die heel en helder is groeien we niet. ' Ik heb het niet alleen over de herinnering aan wreedheden, maar ook over de gedachtenis van hen die in een vergiftigde en corrupte context in staat waren hun waardigheid te behouden en met kleine of grote gebaren kozen voor solidariteit, vergeving en broederlijkheid. Het doet zeer goed om het goede te gedenken. ' Vergeven betekent niet vergeten. ' Wanneer er iets is dat we om geen enkele reden ooit zouden moeten vergeten, kunnen we niettemin vergeven". (N.v.d.r.: nieuwe vertaling)[[7800|247.248.249.250]]

Samen met het herinneren is het zoeken naar de historische waarheid noodzakelijk, opdat de Kerk eerlijke en doeltreffende wegen van verzoening en sociale vrede uit kan zetten én kan helpen uit te zetten in de maatschappij: "Wie toen als felle vijanden lijnrecht tegenover elkaar stonden, moeten nu vertrekken van de klare, naakte waarheid. Ze moeten leren een berouwvol geheugen te oefenen dat in staat is het verleden te aanvaarden om de toekomst te bevrijden van de eigen ongenoegens, verwarringen en projecties. Alleen vanuit de historische waarheid van de feiten kan de volhardende en blijvende inspanning ontstaan om elkaar te begrijpen en om te streven naar een nieuwe synthese voor het welzijn van allen". (N.v.d.r.: nieuwe vertaling)[[7800|226]]

De studie van kerkgeschiedenis
Ik zou nu graag enkele kleine opmerkingen willen toevoegen aangaande de studie van de kerkgeschiedenis.

De eerste opmerking betreft het risico dat dit soort studie bij een benadering blijft die louter chronologisch is of zelfs een verkeerde apologetische richting inslaat, waardoor de kerkgeschiedenis verwordt tot loutere ondersteuning van de theologie of van de spiritualiteit van de voorbije eeuwen. Dit zou een manier zijn om de kerkgeschiedenis te bestuderen en vervolgens te onderwijzen die niet de gevoeligheid voor de historische dimensie bevordert waar ik het in het begin over had.

De tweede opmerking betreft het feit dat de kerkgeschiedenis zoals die overal ter wereld onderwezen wordt, lijkt te lijden onder een algemeen reductionisme, met een nog altijd ondergeschikte positie ten opzichte van de theologie, die dan vaak niet in staat is om werkelijk in dialoog te treden met de levende en existentiële werkelijkheid van de mannen en vrouwen van onze tijd. Want kerkgeschiedenis die onderwezen wordt als onderdeel van de theologie kan niet losgekoppeld worden van de geschiedenis van samenlevingen.

De derde opmerking heeft te maken met het feit, waargenomen in het vormingstraject van toekomstige priesters, dat het onderwijs nog altijd onvoldoende is toegespitst op de bronnen. Studenten worden bijvoorbeeld zelden in de gelegenheid gesteld om fundamentele teksten van het oude christendom te lezen, zoals de Brief aan Diognetus[1571], de Didache[1657] of de martelaarsakten. Wanneer de bronnen zelf echter in zekere zin onbekend zijn, heeft men ook niet de instrumenten om ze te lezen zonder ideologische filters of theoretische vooroordelen die een levendig en stimulerend begrip ervan verhinderen.

Een vierde opmerking betreft de noodzaak om 'kerkgeschiedenis te bedrijven' zoals men 'theologie bedrijft', dus niet alleen met rigueur en precisie, maar ook met passie en betrokkenheid - met die passie en die betrokkenheid, persoonlijk en gemeenschappelijk, die eigen zijn aan hen die gegrepen door de evangelisatie geen neutrale en steriele positie hebben gekozen, juist omdat ze van de Kerk houden en haar omarmen als Moeder, zoals ze is.

Een andere opmerking, die verband houdt met de vorige, betreft de band tussen kerkgeschiedenis en ecclesiologie. Historisch onderzoek kan een onmisbare bijdrage leveren aan de uitwerking van een ecclesiologie die echt geschiedkundig en mysterievol is. vgl: Lumen Gentium, 1[[[617|1]]]

De voorlaatste opmerking, die mij na aan het hart ligt, betreft het uitwissen van de sporen van hen die door de eeuwen heen niet in staat waren hun stem te laten horen - een feit dat een getrouwe historische reconstructie bemoeilijkt. En hier vraag ik mij af: is het niet een bevoorrecht onderzoeksgebied voor de kerkhistoricus om zoveel mogelijk het volkse gelaat van de geringsten aan het licht te brengen en de geschiedenis te reconstrueren van het leed en het onrecht dat zij hebben ondergaan, maar ook van hun menselijke en spirituele rijkdommen, en zo instrumenten te bieden om de tegenwoordige fenomenen van marginaliteit en uitsluiting te begrijpen?

In deze laatste opmerking wil ik eraan herinneren dat de kerkgeschiedenis kan helpen om de ganse ervaring van het martelaarschap te herwinnen, in het bewustzijn dat er geen kerkgeschiedenis is zonder martelaarschap en dat men deze kostbare herinnering nooit zou mogen verliezen. Zelfs in de geschiedenis van haar lijden erkent de Kerk "dat zij ook door de tegenstand van haar vijanden of vervolgers gewonnen heeft en kan blijven winnen". Gaudium et Spes, 44[[575|44]] Juist daar waar de Kerk niet heeft gezegevierd in de ogen van de wereld, heeft zij haar grootste schoonheid bereikt.

Tot slot wil ik eraan herinneren dat we het over studie hebben, niet over geklets, over oppervlakkig lezen, over 'knippen en plakken' van samenvattingen op internet. Tegenwoordig zijn er veel mensen die ons "'pushen' om succes te behalen tegen een lage prijs, waarbij ze het offer van de inspanning in diskrediet brengen en het idee inprenten dat studie geen nut heeft als ze niet onmiddellijk iets concreets oplevert. Nee, studie dient om vragen te stellen, om zich niet te laten verdoven door de banaliteit, om betekenis te zoeken in het leven. We moeten opnieuw het recht opeisen om niet gedomineerd te worden door de vele sirenen die ons tegenwoordig afleiden van deze zoektocht. ' Dit is jullie grote taak: antwoord geven op de verlammende refreinen van het culturele consumentisme met pittige en sterke keuzes, met onderzoek, kennis en uitwisseling". AAS 109 (2017), 1115[[6682]]