Ontmoeting met kunstenaars

Heren kardinalen,
geëerde broeders in het bisschopsambt en het priesterschap,
beste kunstenaars,
dames en heren:

Met grote vreugde ontvang ik u op deze verheven plaats die rijk is aan kunst en herinneringen. Tot ieder van u richt ik mijn hartelijke groet, en ik dank u dat u mijn uitnodiging heeft aangenomen. Met deze ontmoeting wens ik de vriendschap van de Kerk met de wereld van de kunst uit te drukken en te vernieuwen, een vriendschap die in de tijd bestendigd is, aangezien het christendom vanaf zijn oorsprong de waarde van de kunsten goed heeft begrepen en wijs gebruik heeft gemaakt van hun veelvormige talen om zijn onveranderlijke heilsboodschap te communiceren. Het is nodig om deze vriendschap voortdurend te bevorderen en te ondersteunen, opdat zij authentiek en vruchtbaar zij, aangepast aan de tijden en rekening houdend met de sociale en culturele situaties en veranderingen. Dit is de reden van onze afspraak. Ik dank van harte monseigneur Gianfranco Ravasi, voorzitter van de Pauselijke Raad voor de Cultuur[d:101] en van de Pauselijke Commissie voor de culturele goederen van de Kerk[d:130], die dit heeft bevorderd en voorbereid samen met zijn medewerkers, en ik dank hem ook voor de woorden die hij zojuist tot mij heeft gericht. Ik groet de heren kardinalen, de bisschoppen, de priesters en de illustere aanwezige persoonlijkheden. Ook dank ik het Koor van de Pauselijke Sixtijnse kapel dat dit betekenisvolle moment begeleidt. De hoofdrolspelers van deze ontmoeting bent u, geliefde en illustere kunstenaars, afkomstig uit verschillende landen, culturen en religies, misschien ook vervreemd van religieuze ervaringen maar verlangend om een communicatie met de katholieke Kerk levend te houden en de horizonten van het bestaan niet te beperken tot de louter materiële aspecten, tot een beperkte en banale visie. U vertegenwoordigt de gevarieerde wereld van de kunsten en, juist daarom, wil ik door u aan alle kunstenaars mijn uitnodiging tot vriendschap, dialoog en samenwerking laten komen.

Enkele betekenisvolle omstandigheden verrijken dit moment. Wij herdenken de tiende verjaardag van de Brief aan de kunstenaars[623] van mijn vereerde voorganger, de dienaar Gods Johannes Paulus II. Voor het eerst, aan de vooravond van het grote jubeljaar 2000, schreef deze Paus, zelf ook kunstenaar, rechtstreeks aan de kunstenaars met de plechtigheid van een pauselijk document en de vriendschappelijke toon van een gesprek tussen "degenen die —zoals de aanhef luidt— met hartstochtelijke toewijding op zoek zijn naar nieuwe ‘epifanieën’ van de schoonheid". Dezelfde Paus had vijfentwintig jaar geleden de zalige Angelico uitgeroepen tot patroon van de kunstenaars, hem voorstellend als een model van volmaakte harmonie tussen geloof en kunst[5242]. Ik denk ook aan 7 mei 1964, vijfenveertig jaar geleden, toen op deze zelfde plaats een historische gebeurtenis plaatsvond, die Paus Paulus VI vurig wenste om de vriendschap tussen de Kerk en de kunsten opnieuw te bevestigen. De woorden die hij bij die gelegenheid uitsprak weerklinken vandaag nog onder het gewelf van deze Sixtijnse kapel, het hart en het verstand rakend. "Wij hebben u nodig —zei hij—. Ons ambt heeft uw medewerking nodig. Want, zoals u weet, is ons ambt te prediken en toegankelijk en begrijpelijk, meer nog, ontroerend te maken de wereld van de geest, van het onzichtbare, van het onuitsprekelijke, van God. En in deze onderneming... bent u meesters. Het is uw vak, uw opdracht; en uw kunst bestaat erin de schatten van de hemel van de geest te ontdekken en ze te bekleden met woord, met kleuren, met vormen, met toegankelijkheid" Tot de Italiaanse vereniging van kunstenaars, 3[[1653|3]]. De waardering van Paulus VI voor de kunstenaars was zo groot dat het hem ertoe bracht werkelijk gewaagde uitspraken te formuleren: "Als uw hulp ons zou ontbreken —vervolgde hij—, zou het ambt stamelen en onzeker zijn en zou het een inspanning moeten leveren, zouden wij zeggen, om zelf artistiek te zijn, meer nog, om profetisch te zijn. Om de kracht van lyrische uitdrukking van de intuïtieve schoonheid te bereiken, zou het het priesterschap moeten doen samenvallen met de kunst" Tot de Italiaanse vereniging van kunstenaars[[1653]]. Bij die gelegenheid nam Paulus VI de verbintenis op zich om "de vriendschap tussen de Kerk en de kunstenaars te herstellen", en vroeg hij hun om die verbintenis te aanvaarden en te delen, met ernst en objectiviteit de motieven te analyseren die die relatie hadden verstoord, en ieder voor zich, met moed en passie, de verantwoordelijkheid op zich te nemen voor een vernieuwde weg van kennis en van dialoog, diepgaand, met het oog op een authentieke "wedergeboorte" van de kunst, in de context van een nieuw humanisme.

Die historische ontmoeting, zoals ik zei, vond hier plaats, in dit heiligdom van geloof en menselijke creativiteit. Het is dus geen toeval dat wij elkaar juist op deze plaats ontmoeten, kostbaar door zijn architectuur en door zijn symbolische dimensies, maar nog meer door de fresco's die hem onmiskenbaar maken, beginnend bij de meesterwerken van Perugino en Botticelli, Ghirlandaio en Cosimo Rosselli, Luca Signorelli en anderen, tot de Historie van Genesis en het Laatste Oordeel, verheven werken van Michelangelo Buonarroti, die hier een van de buitengewoonste creaties uit de hele kunstgeschiedenis heeft achtergelaten. Ook hier heeft vaak de universele taal van de muziek weerklonken, dankzij het genie van grote musici, die hun kunst ten dienste van de liturgie stelden, de ziel helpend om zich tot God te verheffen. Tegelijkertijd is de Sixtijnse kapel een unieke schatkist van herinneringen, aangezien zij het plechtige en sobere toneel vormt van gebeurtenissen die de geschiedenis van de Kerk en van de mensheid tekenen. Hier, zoals u weet, kiest het College van Kardinalen de Paus; hier heb ook ik, met beven en absoluut vertrouwen in de Heer, het onvergetelijke moment van mijn verkiezing als Opvolger van de Apostel Petrus beleefd.

Geliefde vrienden, laten wij toestaan dat deze fresco's vandaag tot ons spreken, ons trekkend tot het uiteindelijke doel van de menselijke geschiedenis. Het Laatste Oordeel, dat u majestueus achter mij kunt zien, herinnert eraan dat de geschiedenis van de mensheid beweging en opstijging is, onuitputtelijke spanning naar de volheid, naar het uiteindelijke geluk, naar een horizon die het heden altijd overstijgt terwijl hij het doorkruist. Maar met zijn dramatiek toont dit fresco ons ook het gevaar van de definitieve val van de mens, een bedreiging die boven de mensheid hangt wanneer zij zich laat verleiden door de krachten van het kwaad. Het fresco slaakt een krachtige profetische kreet tegen het kwaad, tegen elke vorm van onrecht. Voor de gelovigen echter is de verrezen Christus de weg, de waarheid en het leven; voor wie Hem trouw volgt is Hij de deur die toegang biedt tot het "van aangezicht tot aangezicht", tot de visie van God waaruit reeds zonder beperkingen het volledige en definitieve geluk voortvloeit. Michelangelo biedt zo aan onze blik de Alfa en de Omega, het Begin en het Einde van de geschiedenis, en nodigt ons uit om met vreugde, moed en hoop de weg van het leven af te leggen. Zo wordt de dramatische schoonheid van Michelangelo's schildering, met zijn kleuren en vormen, een aankondiging van hoop, een dringende uitnodiging om de blik te richten op de uiteindelijke horizon. De diepe band tussen schoonheid en hoop vormde ook de fundamentele kern van de suggestieve Boodschap die Paulus VI tot de kunstenaars richtte bij de afsluiting van het Tweede Vaticaans Concilie, op 8 december 1965: "Tot u allen —verklaarde hij plechtig— zegt de Kerk van het Concilie door onze stem: indien u de vrienden bent van de ware kunst, dan bent u onze vrienden" Boodschap aan de kunstenaars, 1[[509|1]]. En hij voegde eraan toe: "Deze wereld waarin wij leven heeft de schoonheid nodig om niet in wanhoop te vallen. De schoonheid, evenals de waarheid, is wat vreugde in het hart van de mensen legt; zij is de kostbare vrucht die weerstand biedt aan de slijtage van de tijd, die de generaties verenigt en hen doet communiceren in bewondering. En dit alles door uw handen... Onthoudt dat u de bewaarders bent van de schoonheid in de wereld" Boodschap aan de kunstenaars, 3[[509|3]].

Helaas wordt het huidige moment niet alleen gekenmerkt door negatieve verschijnselen op sociaal en economisch vlak, maar ook door een steeds zwakkere hoop, door een zekere wantrouwen in de menselijke betrekkingen, zodat de tekenen van berusting, agressiviteit en wanhoop toenemen. Bovendien loopt de wereld waarin wij leven het risico haar gelaat te veranderen door het niet altijd verstandige handelen van de mens, die, in plaats van haar schoonheid te cultiveren, zonder geweten de hulpbronnen van de planeet uitbuit ten voordele van enkelen en vaak haar natuurlijke wonderen schaadt. Wat kan opnieuw enthousiasme en vertrouwen geven, wat kan de menselijke geest aanmoedigen om opnieuw de weg te vinden, de blik naar de horizon op te heffen, te dromen van een leven dat waardig is aan zijn roeping, zo niet de schoonheid? U, geliefde kunstenaars, weet goed dat de ervaring van de schoonheid, van de authentieke schoonheid, niet vluchtig noch oppervlakkig, niet iets bijkomstig of secundairs is in de zoektocht naar zin en geluk, omdat die ervaring niet wegvoert van de werkelijkheid, maar, integendeel, tot een open confrontatie met het dagelijks leven leidt, om het te bevrijden van de duisternis en het te transfigureren, ten einde het lichtend en mooi te maken.

Een essentiële functie van de ware schoonheid, die reeds Plato naar voren bracht, bestaat erin de mens een heilzame "schok" te geven, die hem uit zichzelf doet treden, hem wegtrekt van de berusting, van de gewenning aan het dagelijks leven en hem zelfs doet lijden, als een pijl die hem verwondt, maar juist op die manier hem "wekt" en opnieuw de ogen van het hart en van de geest opent, hem vleugels geeft en hem naar omhoog stuwt. De uitdrukking van Dostojevski die ik ga citeren is ongetwijfeld gewaagd en paradoxaal, maar nodigt uit tot nadenken: "De mensheid kan leven —zegt hij— zonder de wetenschap, kan leven zonder brood, maar zou nooit kunnen leven zonder de schoonheid, omdat er dan geen reden meer zou zijn om in de wereld te zijn. Het hele geheim ligt hier, de hele geschiedenis ligt hier". In dezelfde lijn zegt de schilder Georges Braque: "De kunst is er om te verontrusten, terwijl de wetenschap geruststelt". De schoonheid maakt indruk, maar juist zo herinnert zij de mens aan zijn uiteindelijke bestemming, zet hem weer in beweging, vervult hem met nieuwe hoop, geeft hem de moed om ten volle het unieke geschenk van het bestaan te beleven. Het zoeken naar schoonheid waarover ik spreek, bestaat uiteraard niet in een vlucht naar het irrationele of in louter estheticisme.

Te vaak echter is de schoonheid die gepromoot wordt illusoir en bedrieglijk, oppervlakkig en verblindend tot verdoving toe en, in plaats van de mensen uit zichzelf te doen treden en hen te openen voor horizonten van ware vrijheid door hen naar omhoog te trekken, sluit zij hen in zichzelf op en maakt hen nog meer tot slaven, beroofd van hoop en vreugde. Het betreft een verleidelijke maar huichelachtige schoonheid, die opnieuw de begeerte wekt, de wil tot macht, tot bezitten, tot domineren van de ander, en die zich zeer snel in het tegenovergestelde transformeert, de gezichten aannemend van de obsceniteit, van de overtreding of van de provocatie als doel op zich. De authentieke schoonheid daarentegen opent het menselijk hart voor de nostalgie, voor het diepe verlangen om te kennen, te beminnen, naar de Ander toe te gaan, naar het daarginds. Als wij aanvaarden dat de schoonheid ons innerlijk raakt, ons verwondt, ons de ogen opent, herontdekken wij de vreugde van het zien, van het vermogen om de diepe zin van ons bestaan te vatten, het Mysterie waarvan wij deel uitmaken en dat ons de volheid, het geluk, de passie van de dagelijkse inzet kan geven. Johannes Paulus II citeert in de Brief aan de kunstenaars in dit verband deze vers van een Poolse dichter, Cyprian Norwid: "De schoonheid dient om te enthousiasmeren voor het werk; het werk, om te herrijzen" Hoevelen zoeken met hartstochtelijke toewijding naar nieuwe ‘Epifaniën / verschijningen’ van schoonheid om ze met hun artistieke schepping aan de wereld als geschenk te geven, 3[[623|3]]. En verder voegt hij eraan toe: "Als zoektocht naar schoonheid, vrucht van een verbeelding die verder gaat dan het alledaagse, is zij van nature een soort roep tot het Mysterie. Zelfs wanneer hij de donkerste diepten van de ziel of de meest verbijsterende aspecten van het kwaad doorzoekt, wordt de kunstenaar op enigerlei wijze stem van de universele verwachting van verlossing" Hoevelen zoeken met hartstochtelijke toewijding naar nieuwe ‘Epifaniën / verschijningen’ van schoonheid om ze met hun artistieke schepping aan de wereld als geschenk te geven, 10[[623|10]]. En in de conclusie beweert hij: "De schoonheid is sleutel van het mysterie en roep tot het transcendente" Hoevelen zoeken met hartstochtelijke toewijding naar nieuwe ‘Epifaniën / verschijningen’ van schoonheid om ze met hun artistieke schepping aan de wereld als geschenk te geven, 16[[623|16]].

Deze laatste uitdrukkingen zetten ons ertoe aan een stap voorwaarts te zetten in onze reflectie. De schoonheid, van die welke zich manifesteert in de kosmos en in de natuur tot die welke zich uitdrukt door artistieke creaties, kan juist door haar eigenschap om de horizonten van het menselijk bewustzijn te openen en te verbreden, om het verder te verwijzen dan zichzelf, om het te doen uitkijken op de onmetelijkheid van het Oneindige, een weg worden naar het transcendente, naar het uiteindelijke Mysterie, naar God. De kunst, in al haar uitdrukkingen, wanneer zij zich confronteert met de grote vragen van het bestaan, met de fundamentele thema's waaruit de zin van het leven voortvloeit, kan een religieuze waarde aannemen en zich transformeren tot een weg van diepe innerlijke reflectie en spiritualiteit. Een bewijs van deze verwantschap, van deze harmonie tussen de weg van het geloof en het artistieke traject, is het ontelbare aantal kunstwerken dat als protagonisten heeft de personages, de verhalen, de symbolen van die immense voorraad van "figuren" —in brede zin— die de Bijbel is, de Heilige Schrift. De grote bijbelse vertellingen, de thema's, de beelden, de gelijkenissen hebben ontelbare meesterwerken geïnspireerd in alle sectoren van de kunsten, en hebben tot het hart gesproken van alle generaties gelovigen door de werken van het ambacht en van de plaatselijke kunst, niet minder welsprekend en boeiend.

In dit verband spreekt men van een via pulchritudinis, een weg van de schoonheid die tegelijkertijd een artistiek, esthetisch traject vormt, en een itinerarium van geloof, van theologische zoektocht. De theoloog Hans Urs von Balthasar opent zijn grote werk getiteld "Herrlichkeit. Eine theologische Ästhetik" met deze suggestieve uitdrukkingen: "Ons eerste woord heet schoonheid. De schoonheid is het laatste woord dat het reflecterende intellect kan bereiken, omdat zij de aureool van onuitwisbare glans is die de ster van de waarheid en het goede omringt, en hun onscheidbare vereniging" Herrlichkeit – Eine Theologische Ästhetik[[3493]]. Hij merkt ook op: "Het is de belangeloze schoonheid zonder welke de oude wereld zichzelf niet wist te begrijpen, maar die heimelijk en op haar tenen afscheid heeft genomen van de moderne wereld van de belangen, haar overlatend aan haar hebzucht en aan haar droefheid. Het is de schoonheid die ook niet meer gewaardeerd noch beschermd wordt door de godsdienst" Herrlichkeit – Eine Theologische Ästhetik[[3493]]. En hij besluit: "Van degene wiens gelaat vertrekt bij de loutere vermelding van haar naam —want voor hem is de schoonheid slechts exotische snuisterij van het burgerlijke verleden— kunnen wij verzekeren dat hij, openlijk of stilzwijgend, niet meer in staat is te bidden en spoedig zelfs niet meer in staat zal zijn lief te hebben" Herrlichkeit – Eine Theologische Ästhetik[[3493]]. Daarom brengt de weg van de schoonheid ons ertoe het Geheel in het fragment te herkennen, het Oneindige in het eindige, God in de geschiedenis van de mensheid.

Simone Weil schreef daaromtrent: "In alles wat in ons het zuivere en authentieke gevoel van schoonheid opwekt is werkelijk de aanwezigheid van God. Er bestaat bijna een soort menswording van God in de wereld waarvan de schoonheid het teken is. Het schone is het experimentele bewijs dat de menswording mogelijk is. Daarom is alle kunst van eerste rang, naar haar wezen, religieus". De bewering van Hermann Hesse is nog beeldender: "Kunst betekent: in elke zaak God tonen". De woorden van Paus Paulus VI echoënd, bevestigde de dienaar Gods Johannes Paulus II opnieuw het verlangen van de Kerk om de dialoog en de samenwerking met de kunstenaars te vernieuwen: "Om de boodschap over te brengen die Christus haar heeft toevertrouwd, heeft de Kerk de kunst nodig" Hoevelen zoeken met hartstochtelijke toewijding naar nieuwe ‘Epifaniën / verschijningen’ van schoonheid om ze met hun artistieke schepping aan de wereld als geschenk te geven, 12[[623|12]]; maar hij vroeg vervolgens: "Heeft de kunst de Kerk nodig?", op die manier de kunstenaars uitnodigend om in de religieuze ervaring, in de christelijke openbaring en in de "grote code" die de Bijbel is een vernieuwde en gemotiveerde bron van inspiratie terug te vinden.

Geliefde kunstenaars, om te besluiten wil ook ik, zoals mijn voorganger, een hartelijke, vriendschappelijke en hartstochtelijke oproep tot u richten. U bent de bewaarders van de schoonheid; dankzij uw talent hebt u de mogelijkheid om tot het hart van de mensheid te spreken, de individuele en collectieve gevoeligheid te raken, dromen en hoop op te wekken, de horizonten van de kennis en van de menselijke inzet te verbreden. Wees daarom dankbaar voor de ontvangen gaven en ten volle bewust van de grote verantwoordelijkheid om de schoonheid te communiceren, in de schoonheid te laten communiceren en middels de schoonheid. Wees ook u, door uw kunst, verkondigers en getuigen van hoop voor de mensheid. En vrees niet om u te confronteren met de eerste en laatste bron van de schoonheid, om te dialogeren met de gelovigen, met degenen die zich zoals u pelgrims voelen in de wereld en in de geschiedenis naar de oneindige Schoonheid. Het geloof ontneemt niets aan uw genialiteit, aan uw kunst, meer nog, het verheft en voedt ze, het spoort ze aan om de drempel over te gaan en met gefascineerde en ontroerde blik het uiteindelijke en definitieve doel te aanschouwen, de zon die nooit ondergaat en die het heden verlicht en verfraait.

De heilige Augustinus, verliefde bezinger van de schoonheid, schreef reflecterend op de uiteindelijke bestemming van de mens en bijna ante litteram de scène van het Oordeel commentariërend die u vandaag voor ogen hebt: "Wij zullen dus genieten, broeders, van een visie die de ogen nooit aanschouwden, die de oren nooit hoorden, die de fantasie nooit verbeeldde: een visie die alle aardse schoonheden overtreft, die van het goud, die van het zilver, die van de bossen en de velden, die van de zee en de hemel, die van de zon en de maan, die van de sterren en de engelen; de reden is de volgende: dat dit de bron is van alle andere schoonheden" In Ep. Jo. Tr. 4, 5: PL 35, 2008[[1182]]. Geliefde kunstenaars, ik wens u allen toe dat u deze visie in uw ogen, in uw handen, in uw hart draagt, opdat zij u vreugde geeft en altijd uw mooie werken inspireert. Terwijl ik u van harte zegen, groet ik u, zoals reeds Paulus VI deed, met één woord: Tot ziens!

(In het Frans) Het verheugt mij alle aanwezige kunstenaars te groeten. Geliefde vrienden, ik moedig u aan om elke dag beter te ontdekken en uit te drukken, door middel van de schoonheid van uw werken, het mysterie van God en het mysterie van de mens. Moge God u zegenen.

(Engels) Geliefde vrienden, dank u voor uw aanwezigheid hier vandaag. Moge de schoonheid die u uitdrukt door middel van de talenten die u van de Heer hebt ontvangen altijd de harten van anderen aanzetten om glorie te geven aan de Schepper, bron van al het goede. Moge God u allen zegenen.

(Duits) Geliefde vrienden, ik groet u van ganser harte. Met uw artistiek talent maakt u in zekere zin het scheppingswerk van God zichtbaar. Moge de Heer, die dicht bij ons wil zijn in de schoonheid, u vervullen met zijn geest van liefde. Moge God u allen zegenen.

(Spaans) Ik begroet hartelijk de kunstenaars die deelnemen aan deze ontmoeting. Geliefde vrienden, ik moedig u aan om de zin en de manifestaties van de schoonheid in de schepping te bevorderen. Moge God u zegenen. Hartelijk dank.