Op de vijfhonderdste sterfdag van Fra Angelico

Met een zo aanzienlijk aantal meesterwerken van Fra Giovanni da Fiesole in Ons onderkomen, hebben Wij niet enkel de bedoeling gehad een bijzondere getuigenis van bewondering te brengen aan het genie van hem die, zijn inspiratie puttend uit de mysteries van het geloof, wist op te stijgen tot de hoogste toppen der kunst, maar ook om opnieuw te doen opleven de diep religieuze en menselijke boodschap die hij met zijn penseel heeft verkondigd aan zijn tijdgenoten en aan de komende geslachten, die nooit vermoeid raken zijn mystieke visioenen te aanschouwen, waarin schoonheid en harmonie de grenzen van het menselijk bereik als het ware overstijgen om een glimp van de hemelen te ontsluiten.

Allereerst wensen Wij onze levendige voldoening uit te spreken over de brede stroom van studies die de viering van het vijfde eeuwfeest van zijn overlijden heeft teweeggebracht, waardoor vooraanstaande critici en schrijvers werden aangespoord de persoon en het werk van Fra Angelico te verdiepen en te verbreiden met voortreffelijke publicaties, waarin tijdperk en de stromingen van denken en kunst die de eerste helft van de vijftiende eeuw hebben gekenmerkt, in een nieuw en waarachtiger licht zijn verschenen; publicaties die niet enkel de kunst, maar de cultuur in het algemeen en zelfs de godsdienst tot eer strekken.

Wij spreken voorts van harte Onze dank uit jegens al die hoogstwaardige personen, die, met kinderlijke zorg tegemoetkomend aan Onze wensen, zich hebben ingespannen opdat de werken van Fra Angelico, die als onvergelijkelijke schatten worden bewaard in de musea en galerijen van verschillende naties, tijdelijk naar Ons zouden worden gezonden ter gelegenheid van deze heuglijke gebeurtenis, waardoor Ons niet alleen de vreugde vergund werd ze te aanschouwen, maar tevens de blijdschap ze te kunnen tonen aan de dierbare kinderen, die, uit alle delen der wereld afkomstig, deze dagen de Stad zullen bezoeken.

Deze tentoonstelling vormt de eerste indrukwekkende verzameling van zijn werken op één en dezelfde plaats, en wel in dit Apostolisch Paleis, waarvan de drempel door de geest van de verheven kunstenaar herhaaldelijk is overschreden. De nederige en vrome Fra Giovanni da Fiesole kwam hierheen, zoals bekend, in de rijpere periode van zijn artistieke leven, geroepen door Onze Voorgangers, door Eugenius IV en vervolgens door de grote mecenas Nicolaas V, aan wie de Renaissance veel van haar eerste schreden te danken heeft; en hier liet hij, vereeuwigd op de muren, enkele van de krachtigste bladzijden van zijn beeldende wereld achter, tot glorie en sieraad van deze Apostolische residentie en tot blijvend getuigenis van de volmaakte harmonie tussen Religie en kunst. Vijf eeuwen later heeft de hulde die thans wordt gebracht aan de heilige religieus en verheven kunstenaar de betekenis van een welverdiende dankbaarheid, die Wij hem gaarne betuigen, ook omdat zijn herinnering en zijn werk Ons in zekere zin verbonden lijken met Ons eigen, zozeer door beproevingen geteisterd, Pontificaat. Wij herinneren ons met vreugde, onder meer, Ons bezoek dat Wij vijftien jaar geleden brachten aan de Basiliek van Santa Maria sopra Minerva, waar zijn sterfelijke resten in vrome bewaring rusten; maar in het bijzonder herinnert Fra Angelico, die terecht genoemd kan worden de extatische schilder van Maria, Koningin des hemels, Ons aan de buitengewone gunst die de goddelijke Voorzienigheid aan Onze geringheid heeft geschonken, namelijk de Moeder Gods op bijzondere wijzen te eren, onder meer door met Onze eigen hand het beeld van de Maagd te kronen, zoals hij dat meermalen deed in de vervoering der kunst in meesterwerken die de eeuwen zijn doorstaan als voorbeelden van paradijselijke schoonheid.

En thans zou de hoge waardering voor Fra Angelico, van wie wij zoveel werken voor ogen hebben, Ons ertoe brengen een analytische studie van zijn kunst te schetsen; echter laten Onze huidige omstandigheden Ons niet toe meer te doen dan slechts enkele van de meest kenmerkende aspecten in het kort aan te raken, terwijl Wij de taak en het genoegen overlaten aan de vooraanstaande critici om bepaalde vraagstukken verder uit te diepen, die reeds vanaf de tijd waarin hij bloeide de kunstbeoefenaars hebben geboeid, en nog veel meer sinds de kunstgeschiedenis en -kritiek zich tot een zelfstandige wetenschap hebben gevormd. Het strekt immers tot de hoogste eer van Fra Angelico dat hij te allen tijde de bewonderende aandacht van de geleerden heeft afgedwongen; en waarlijk, hij zou onmogelijk veronachtzaamd kunnen worden door wie zich ook maar voorneemt de hoofdwegen uit te stippelen, waarlangs de westerse cultuur zich heeft ontwikkeld, waarvan hij zonder twijfel een pijler is, zowel als vertolker van zijn tijd alsook als krachtig bevorderaar van haar verdere vooruitgang.

Wanneer, in vroegere tijden en ook thans nog, het oordeel van de critici over hem verdeeld is geweest in uiteenlopende meningen, dan betreffen deze secundaire aspecten van zijn persoon, of de wording van zijn kunst, of louter interpretatieve kanten daarvan; maar nooit heeft een oprecht mens de wezenlijke eigenschappen betwijfeld die hem algemeen worden toegeschreven: dat Fra Angelico een groot schilder was, van hoge spiritualiteit, vernieuwend en geniaal, krachtig, oprecht en volmaakt. Hoewel op de wegen van de kunst, met het verstrijken der tijden, smaken en stijlen veranderen, en hoewel het zoeken naar nieuwe vormen van uitdrukking de geesten vaak tot een zeker vergeten en minachten van het oude brengt, is er voor Fra Angelico – zoals voor de ware en grote genieën – nooit een tijd geweest waarin de hoge bewondering die hij oogstte, verminderd is, zowel bij de geleerden als onder het volk. Zijn kunst is inderdaad gebonden aan een tijdperk; zij behoort tot een bepaalde eeuw, waarop andere en nog andere gevolgd zijn; maar de latere ontwikkelingen mogen niet worden beschouwd als een overtreffing in tegenstelling tot die kunst, alsof haar de volmaaktheid of het eindpunt had ontbroken. De meest moderne studies stemmen in dit essentiële oordeel overeen, nu ook de vroeger omstreden kwestie in zijn voordeel is opgelost, namelijk of hij moest worden beschouwd als leerling van de gotische traditie, dan wel als voorloper van het humanistische renaissance. Fra Angelico was bereid en ontvankelijk om de nieuwe vernieuwende stromingen van de kunst te assimileren, en spande zich in om daaraan het traditionele religieuze karakter in haar didactische en ethische doeleinden te bewaren. Er bestaat geen twijfel dat hij één van de meest representatieve schakels is in de moeilijke overgang van de ene naar de andere tijd.

Eveneens is zijn persoon op haar juiste plaats gesteld, onttrokken aan de vrome en populaire legende volgens welke de vurige broeder zijn heiligen zou hebben geschilderd als in onbewuste extasen, waarbij zijn hand werd geleid door bovenaardse wezens. Dit betekent echter geenszins dat zijn diepe religiositeit, zijn serene en strenge ascese, gevoed door vaste deugden, door beschouwing en gebed, geen beslissende invloed zou hebben gehad in het verlenen aan zijn artistieke uitdrukking van dat taalvermogen waarmee hij rechtstreeks de zielen bereikt, en – zoals men herhaaldelijk heeft opgemerkt – zijn kunst omvormt tot gebed. Hij was immers gewoon te herhalen dat “wie de dingen van Christus doet, moet altijd met Christus verkeren” Giorgio Vasari, Vite dei più...Giorgio Vasari, Vite dei più eccell. Pittori, Scult. ed Arch., Florence 1878, dl. II, p. 520.

Of hij nu afhankelijk was, en in welke opzichten, van Giotto; welke invloed hij onderging van Masaccio; met welke criteria hij de nieuwe en moeilijke vraagstukken oploste die reeds in die tijd werden bediscussieerd omtrent de theorieën van ruimte en licht; hoe hij de terugkeer naar het classicisme verstond; of hij zich schaarde aan de zijde van Cennini, die aan de schilderkunst de taak toeschreef het onzichtbare te openbaren, en niet van Alberti, die haar domein beperkte tot het louter zichtbare; of er in hem een uitdrukkelijk polemische bedoeling aanwezig was tegen de neoplatonische stroming, die hij zeker afwees: dit zijn vragen die nog steeds het voorwerp vormen van onderzoeken die eer toebrengen aan hen die zich eraan wijden.

De oprechte vroomheid van Fra Angelico wordt terecht beschouwd als een wezenlijk fundament van zijn werkzaamheid; maar een tweede grondslag moet men zoeken in zijn cultuur, dat wil zeggen in de leer van het heelal, geleerd aan de school van de eeuwige wijsbegeerte, waaraan hij zich hield met heldere en rustige zekerheid. Niet weinige critici hebben terecht opgemerkt hoe de thomistische leer zich weerspiegelt in zijn schilderijen, niet alleen door de inhoud, maar ook door de stilistische en technische methode. Fra Angelico vertrekt van de natuur, zou men kunnen zeggen, naar gelijkenis met de grote Leraar, wanneer deze zich gereedmaakt om zijn beroemde ‘vijf wegen’ uiteen te zetten; en de natuur bemint hij vurig, omdat zij werk en weerspiegeling van God is. Van haar echter benadrukt hij vooral de esthetische zijde, ja het lijkt dat hij stoutmoedig beoogt haar een eigen schoonheidsideaal op te leggen, dat hij in de devote contemplatie van zijn bovennatuurlijke wereld heeft aanschouwd. De beschouwing van de schepping in haar esthetische gestalte blijkt daarbij niet gebrekkig of eenzijdig, want voor hem valt het schone samen met het ware, het goede, het heilige, het volmaakte en het reine, zoals ook de goddelijke volmaaktheden, waarvan de schepselen een afschijnsel zijn, in God zelf niet werkelijk onderscheiden zijn, maar slechts meer of minder expliciet onderscheiden worden door de aangeboren zwakheid van het geschapen verstand.

Eveneens heeft hij uit de leer van de heilige leraar Thomas de grote synthese van het heelal geleerd: dit heelal, dat in zijn bestanddelen veelvormig is, neemt zijn oorsprong in God en keert, na zijn weg te hebben doorlopen, tot God terug, gelijk een baan die schittert van harmonie, schoonheid, waarheid en heiligheid. Deze synthese meent men te herkennen in zijn beroemde composities, waarin lieflijke gestalten van engelen, heiligen, broeders en maagden de troon omringen van de Verlosser en van Zijn Moeder.

Zeker, de schilderkunst van Fra Angelico is altijd religieus: door de gekozen onderwerpen, maar ook door de wijze en de methode waarmee hij ze behandelt. Gewend aan de rustige kloosterlijke tucht en altijd bedacht op de volmaaktheid in bedoelingen, in woorden en in daden, zal hij ernaar streven diezelfde volmaaktheid ook in de techniek van de kunst te bereiken, die daardoor helder en sereen wordt. In zijn leven, zoals in zijn schilderijen, zullen er geen uiterlijke dramatische momenten zijn, maar innerlijke worstelingen in volledige overgave aan de goddelijke wil en in kalm vertrouwen op de overwinning van het goede. Zelfs het licht dat hij verspreidt in de ruimte en over de figuren wordt niet zozeer gemeten naar de hoeveelheid, maar naar de kwaliteit van haar zuiverheid: een licht dat, voor zover mogelijk, hemels is.

Zijn vertellingen zijn eenvoudig en rechtlijnig, bijna gemodelleerd naar de stijl van de Evangelisten. Zijn personages onthullen steeds een intens innerlijk leven, waardoor de gezichten, de gebaren en de houdingen getransfigureerd worden. Wanneer hij het volk de goddelijke mysteries vertelt of toont, gedraagt hij zich als een bedachtzame ‘prediker’, die hij was, trachtend door middel van beschrijvende en decoratieve elementen een onmiddellijke bewondering op te wekken, om vervolgens rustiger tot het innerlijk van de ziel te spreken. Wanneer hij echter aan zijn medebroeders, die geoefend zijn in het overwegen van de hemelse dingen, een onderwerp voor contemplatie wil aanbieden, ziet hij er nauwlettend op toe elk element van afleiding weg te nemen: de sterke schakeringen van licht en kleur, het veelvuldig vertoon van figuren en gebaren. In plaats daarvan legt hij de nadruk op de zuivere innerlijkheid: de lichamen worden dan verheven tot een bovenaardse doorzichtigheid en lichtheid, de ruimten worden leeg, de volumes trekken zich samen, en de decoratieve elementen, die hem zo dierbaar waren – zoals de lieflijke landschappen van zijn Toscane en de nieuwe architectonische vormen die toen door Brunelleschi waren geschapen – verdwijnen. Zo ontstaat een geestelijk lyrisme, ontspringend uit louter innerlijke harmonie, dat nog altijd rondwaart in de cellen en de kloostergangen van zijn klooster van San Marco in Florence, waarvan de muren op zichzelf al voldoende zouden zijn om de onsterfelijke roem van een kunstenaar te verkondigen.

Op een gegeven moment zal hij, in dit ‘studeervertrek’ van Nicolaas V en in andere grote altaarstukken, zijn toevlucht nemen tot de monumentale stijl, maar slechts voor zover dit verenigbaar is met zijn vaste voornemen, dat intussen zijn onwrikbare uitdrukkingsregel was geworden: over de goddelijke dingen te spreken met een taal die waarachtig en begrijpelijk is, en toch waardig aan God en zijn Heiligen.

Maar waarop is de schildertaal van Fra Angelico in wezen gericht, de taal die hij richt tot de mensen van zijn eeuw en de daaropvolgende? Enerzijds wil hij de waarheden van het geloof inprenten, de geesten overtuigen met de kracht van hun schoonheid; anderzijds stelt hij zich ten doel de gelovigen aan te sporen tot de beoefening van de christelijke deugden, door hun beminnelijke en aantrekkelijke voorbeelden voor te houden. Voor dit tweede doel wordt zijn werk een blijvende boodschap van levend christendom, en, in zekere zin, ook een hoogst menselijke boodschap, gegrondvest op het beginsel van de bovennatuurlijke kracht van de religie, krachtens welke iedere mens, die in direct contact treedt met God en zijn mysteries, weer gelijkvormig wordt aan Hem in heiligheid, in schoonheid, in zaligheid: een mens dus, naar het oorspronkelijke ontwerp van zijn Schepper. De penseelvoering van Fra Angelico schenkt aldus leven aan een mens-model, niet ongelijk aan de engelen, in wie alles evenwichtig, sereen en volmaakt is: een model van mensen en christenen, misschien zeldzaam in de omstandigheden van het aardse leven, maar bestemd om het volk tot navolging voor te houden. Men beschouwe aandachtig de Heiligen die Christus en de Maagd omringen, of zelfs de anonieme figuren in zijn vertellingen. Zij verraden geen onzekerheden of kwellingen van intellectuele aard: ieder van hen geniet het rustige bezit van de waarheid, waartoe hij gekomen is door natuurlijke kennis of door bovennatuurlijk geloof. Hun wil is op het goede gericht; de hartstochten, de reacties, de gevoelens waaraan zij onderhevig zijn, omdat zij menselijke schepselen zijn, vertonen zich steeds getemperd door een innerlijke heerschappij van de ziel. Het heilige wenen om de gestorven Verlosser is weliswaar bitter verdriet, maar geen wanhopige smart; de vreugde van de Zaligen kan nog niet heten een onbedwingbare jubel; de gestrengheid van de boetelingen kent geen zweem van angst; de meditatieve concentratie van Sint Dominicus is heel anders dan de extatische verstrooiing die de persoonlijkheid van de mens zou uitwissen; door de sterke vastheid van de geest beheerst is de heftigheid van de Doper. Deze matiging van hartstochten en gevoelens wil Fra Angelico de christelijke zielen prediken.

Een positieve goedheid omgeeft bovendien elke figuur, of het nu engelen zijn, heilige religieuzen of eenvoudige mensen uit het volk. Een moederlijke goedheid straalt uit zijn Madonna’s, zelfs wanneer zij gezeten zijn in de monumentale majesteit van de troon. De engel, die van God de zware opdracht had gekregen de stamouders uit het Eden te verdrijven, weet toch zijn hand, ontdaan van het zwaard, op de schouder van Adam te leggen; het lijkt bijna alsof hij hem moed en hoop wil inblazen. Zelfs de onrechtvaardige rechters en de beulen van de martelaren ontberen niet een zekere goedheid, misschien omdat zij zich bewust zijn werktuigen te zijn van Gods glorie.

Het lijkt zelfs alsof hijzelf verklaart niet in staat te zijn om het duistere en het kwaadaardige tot leven te wekken. Wanneer hij soms gedwongen wordt dit duistere element van de menselijke realiteit een plaats te geven in zijn wereld, vermijdt hij zoveel mogelijk een directe weergave ervan, zoals te zien is in het Martelaarschap van de heiligen Cosmas en Damianus en in het Laatste Oordeel, waarin de groep verdoemden door sommigen wordt toegeschreven aan andere handen uit zijn school.

De mens in de wereld van Fra Angelico, die de wereld van de waarheid is, is van nature noch goed noch heilig; maar hij kan en moet dat wél worden, aangezien de heiligheid gemakkelijk en schoon is, want Christus — wiens Offer hij zo vaak afbeeldt — is juist met dit doel gestorven; zijn allerheiligste Moeder is daarvan het verheven voorbeeld; de Heiligen verheugen zich omdat zij het hebben bereikt, en de Engelen vinden hun vreugde in te leven in gesprek met de Heiligen.

In de deugden die hij voorstelt, om ze dichterbij de zielen te brengen, legt hij niet zozeer de nadruk op de inspanning die het kost om ze te verwerven, maar op de gelukzaligheid die voortvloeit uit hun bezit en de waardigheid van wie ermee bekleed is. Zo openbaart de diepe nederigheid van de Maagd tegenover Gabriël zich in haar gelaat met een uitdrukking van koninklijke majesteit, dezelfde die haar verlicht op het moment van de kroning door de hand van haar Zoon. Daarom zijn de gelaatstrekken van de Maagd in beide momenten evenzeer koninklijk, behalve de lichte ontroering die in het eerste wordt gesuggereerd en die in het tweede is veranderd in een lieflijke glimlach van vreugde. In de veroordeling van heilige Stefanus staan de deugd en de hartstocht tegenover elkaar: de eerste in de gedaante van een schuldige, de tweede in die van een rechter; maar de schuldige vernedert de machtige, ook al is hij gezeten op een troon, door de onverschrokken standvastigheid in zijn geloof. Fra Angelico is onovertroffen in het weven van de lof der christelijke deugden; waar die lof wellicht tot een gedicht wordt, is in het wonderbaarlijke fresco hiernaast, dat men kan omschrijven als de apotheose van armoede en ongeluk, christelijk verdragen. De blinde, de verlamde, de door wonden getekende, de weduwe en de andere behoeftigen die de heilige diaken Laurentius omringen, putten uit het christelijk geloof, waarvan zij doordrongen zijn, een glans van waardigheid die zelfs hun ellende niet kan verduisteren. Wellicht zou een van de vele verrukkelijke engelen die andere van zijn visioenen bevolken zich niet misplaatst voelen temidden van deze menigte arme mensen, wier ziel echter rijk is aan vrede en hoop.

De schilderkunstige wereld van Fra Giovanni da Fiesole is weliswaar een ideale wereld, waarvan de atmossfeer straalt van vrede, heiligheid, harmonie en vreugde, en waarvan de werkelijkheid pas in de toekomst ligt, wanneer op de nieuwe aarde en onder de nieuwe hemelen de uiteindelijke gerechtigheid zal zegevieren (2 Petr. 3,13)[[b:2 Petr. 3,13]]. Toch kan deze zachte en zalige wereld reeds nu leven krijgen in het verborgene van de zielen, en aan hen stelt hij haar daarom uitnodigend voor om binnen te treden. In die uitnodiging, zo lijkt het ons, bestaat de boodschap die Fra Angelico zijn kunst heeft meegegeven, in het vertrouwen dat die meer dan geschikt zou zijn om haar doeltreffend te verspreiden.

Het is waar dat van de kunst, om kunst te zijn, geen expliciete ethische of religieuze opdracht wordt gevraagd. Zij is, als esthetische taal van de menselijke geest, reeds uit zichzelf heilig en religieus, wanneer deze geest de volle waarheid weerspiegelt, of haar althans niet positief vervormt, omdat zij dan tolk is van een werk van God. Maar indien ook de inhoud en de doeleinden die zijn, welke Fra Angelico aan zijn werk heeft toegekend, dan verheft de kunst zich tot de waardigheid van bijna een dienaar Gods, door een groter aantal van zijn volmaaktheden te weerspiegelen. Deze verheven mogelijkheid van de kunst willen Wij hier aanwijzen aan de schare kunstenaars, die Wij zozeer liefhebben. Indien echter de artistieke taal zich, met haar woorden en cadansen, zou aanpassen aan valse, lege en verwarde geesten, dat wil zeggen geesten die afwijken van het plan van de Schepper, en indien zij, in plaats van de geest en het hart tot edele gevoelens te verheffen, de meest vulgaire hartstochten zou prikkelen, dan zou zij wellicht bij sommigen weerklank en instemming vinden, al was het slechts krachtens de nieuwigheid — die niet altijd een waarde is — en door het geringe deel werkelijkheid dat elke taal bevat. Maar zulk een kunst zou zichzelf verlagen, haar oorspronkelijke en wezenlijke karakter verloochenen, en zou niet universeel en blijvend zijn, zoals de menselijke geest, tot wie zij zich richt.

Bij het brengen van Onze hulde aan de voortreffelijke kunstenaar, en bij het uitnodigen van Onze geliefde kinderen om, bijna als door de Voorzienigheid bereid, de religieuze en menselijke boodschap van Fra Giovanni da Fiesole te omarmen, kan Onze geest zich niet losmaken van de bezorgdheid over de wereld van vandaag, zo anders dan die welke wordt afgebeeld in deze wonderbaarlijke werken, waarin de hoogste en meest ware aspiraties van de mens, bekroond door voortreffelijke kunst, zijn vastgelegd.

Laten wij daarom vurige wensen uitspreken, opdat de adem van christelijke goedheid, van goddelijke sereniteit en harmonie, die uit het werk van Fra Angelico straalt, de harten van allen doordringt, terwijl wij, onder het voorspreken van de rijkste hemelse genaden, van ganser harte aan u allen Onze vaderlijke Apostolische Zegen schenken.