De Kerk moet met één stem spreken

COMMUNIO: Nederland wordt beschouwd als een van de meest seculiere samenlevingen in West-Europa. Hoe christelijk is Nederland nog?

Kardinaal Willem Jacobus Eijk: In 2022 toonde een enquête onder Nederlanders aan dat voor het eerst meer dan 50 procent van de bevolking zichzelf beschreef als atheïst of agnost. In mijn jeugd, eind jaren vijftig en begin jaren zestig, was dat heel anders. In ons kleine dorp aan de rand van Amsterdam ging bijna iedereen op zondag naar de kerk. Er waren vier missen: drie stille missen en een hoogmis met orgel en koor. De kerk zat vol met kinderen en jongeren. Toen waren er nog van die grote katholieke gezinnen; in onze straat woonde een gezin met zeventien kinderen. Maar dat veranderde heel snel na 1965. Tussen 1965 en 1975 halveerde het aantal kerkgangers. In Amsterdam en omgeving kon je met het blote oog zien dat er elke zondag minder mensen naar de kerk kwamen. Tegelijkertijd stortte ook het katholieke sociale leven snel in.

COMMUNIO: Hoe is dat zo gekomen?

Eijk: De secularisatie begon met de groeiende welvaart. Dat maakte het mogelijk voor mensen om individueel te leven, los van de gemeenschap. Individuen stellen zichzelf centraal en worden als het ware hun eigen paus: ze kiezen hun eigen religieuze interpretatie en hun eigen ethische waarden. Hierdoor verliezen ze hun band met de kerk. Welvaart leidt tot individualisering en individualisering leidt tot secularisering. Dat is de volgorde. In Nederland ging dat snel, vooral in de jaren zestig, toen de welvaart ongekend snel toenam. Ineens had iedereen bijvoorbeeld een wasmachine en een koelkast.

COMMUNIO: Hoe is de situatie nu?

Eijk: In 2012 hadden we nog 250.000 kerkgangers. Na de periode van het coronavirus daalde dit aantal naar minder dan 90.000 en nu is het rond de 100.000. Dat is ongeveer 2,5 procent van de geregistreerde katholieken.

COMMUNIO: Maakt dat u als aartsbisschop niet moedeloos?

Eijk: Nee, dat doet het niet. We zien het feit van secularisatie, maar we doen er ook iets aan. Verschillende bisdommen zijn bezig met het opzetten van missionaire projecten in de parochies. Je zit niet voor een wanhopige man.

Missionair zijn in een geseculariseerde samenleving
COMMUNIO: Kunt u daar wat voorbeelden van geven?

Eijk: Een voorbeeld is de Alpha cursus, die ontwikkeld is door een Anglicaanse priester in Londen. Hij wilde meer mensen in zijn kerk en stelde een cursus samen van ongeveer 10 avonden. Het legt op een eenvoudige manier uit wie Jezus is, hoe we hem kunnen leren kennen en wat de Bijbel is. Elke bijeenkomst begint met een inleiding, gevolgd door een gesprek en een gezamenlijke maaltijd. Deze maaltijd is belangrijk voor de gemeenschapsvorming. Een ander initiatief is de familiezondag, waarvoor eerste communicanten, vormelingen en hun ouders worden uitgenodigd. Voor elke leeftijdsgroep is er een aparte catechese. Op zo’n zondag heb je misschien wel honderd kerkgangers meer. En door de ouders bij de catechese te betrekken, stel je de gezinnen in staat om thuis verder over hun geloof te praten. Dat maakt een groot verschil. Als ik na zo’n reeks gezinszondagen een vormsel toedien, zie ik dat de kerk voller is, dat er meer jongeren en kinderen aanwezig zijn.

COMMUNIO: Wat kan er gedaan worden om ervoor te zorgen dat deze projecten impact blijven hebben en duurzaam zijn?

Eijk: Het Aartsbisdom Utrecht zal de komende jaren de parochies ondersteunen bij het verder ontwikkelen van hun missionaire inzet. In ieder geval is het belangrijk dat catechese doorgaat na het vormsel. We moedigen priesters ook aan om jongerengroepen te vormen in de parochies. We organiseren ook huwelijksvoorbereidingscursussen naar Italiaans model, zij het nog op kleine schaal. Deze cursussen duren vijf avonden en we bidden met de deelnemers, wat voor velen nieuw is. Tijdens de cursus bespreken we ook de theologie van het lichaam en de leer van de kerk over anticonceptie en natuurlijke geboorteregeling. De meestal jonge deelnemers reageren hier positief op, vooral omdat er tegenwoordig meer bekend is over de nadelen van de anticonceptiepil.

“In alle parochies zien we steeds meer jonge mensen die vragen om gedoopt of gevormd te worden, mensen tussen de 20 en 50 die als het ware uit het niets opduiken. Het zijn geen grote aantallen, maar het is een positief teken.”

COMMUNIO: Toch blijft het aantal mensen dat naar de kerk gaat dalen. Ziet u ook tekenen van groei?

Eijk: In alle parochies zien we steeds meer jonge mensen die vragen om gedoopt of gevormd te worden, mensen tussen de 20 en 50 die als het ware uit het niets opduiken. Het zijn geen grote aantallen, maar het is een positief teken. Er is iets aan het werk. Deze generatie heeft geen criteria om goed en kwaad van elkaar te onderscheiden. Ze hebben geen vast punt in het leven en weten niet wat hun doel is. Maar deze vragen komen vanzelf op. Ieder mens staat open voor het mysterie. We zien ook positieve signalen in roepingen tot het priesterschap en het diaconaat. In het aartsbisdom hebben we een jaar van onderscheiding geïntroduceerd met de titel “Kom en zie” voor mannen die op zoek zijn naar hun roeping. Dit najaar hebben 12 mensen zich hiervoor ingeschreven.

COMMUNIO: De laatste sessie van de Wereldsynode vindt momenteel plaats in Rome. Paus Franciscus ziet synodaliteit als een middel om de missionaire dynamiek van de Kerk te bevorderen. Hoe is het synodale proces van de universele kerk in Nederland opgepakt?

Eijk: We zijn twee jaar geleden begonnen met de diocesane fase van het synodale proces. We organiseerden geloofsgesprekken met zoveel mogelijk deelnemers: Parochianen, maar bijvoorbeeld ook mensen uit het onderwijs en de scouting. We vonden het belangrijk dat het gebedsgesprekken waren, geen polemische discussies. Mensen moeten zich vrij kunnen uiten zonder dat anderen direct reageren. Veel deelnemers vonden dit een verrijkende ervaring.

COMMUNIO: Welke onderwerpen kwamen in deze gesprekken naar voren?

Eijk: Mensen, jong en oud, benadrukten dat we goede liturgische vieringen en catechese nodig hebben. Er werd ook gezegd dat we meer missionair moeten zijn. In sommige parochies zijn deze gesprekken daarna voortgezet. Mensen zeiden dat we altijd praten over de sluiting van een kerk of de fusie van een parochie en eigenlijk veel te weinig over het geloof praten.

Hervorming, gender, seksualiteit
COMMUNIO: Er is een toenemende polarisatie over bepaalde onderwerpen in de wereldwijde kerk. Denk maar aan de volstrekt tegengestelde reacties op het besluit van het Vaticaan over de zegening van homoseksuele paren. Waarom hebben de hervormingsverzoeken binnen de kerk zo vaak te maken met gender, seksualiteit en het huwelijk?

Eijk: Ik denk dat dat heel begrijpelijk is. Als je het over de verrijzenis hebt, kunnen mensen daar wel of niet in geloven, maar ze worden er niet emotioneel van. Maar seksualiteit raakt ons persoonlijke leven, omdat we allemaal seksuele wezens zijn. Dus als je het hebt over normen rond huwelijk en seksualiteit, kunnen mensen daar heel emotioneel over worden. Mensen die homoseksueel zijn, ervaren wat wij zeggen als discriminatie. Maar wij geloven dat het onze taak is om de waarheid te spreken, ook al is dat moeilijk. En als je het echt beargumenteert, staan mensen ervoor open; ze zien dat er een fundamentele visie achter zit. Binnen de katholieke kerk in Nederland ligt dit echter niet meer zo gevoelig. Toen mijn boek over seksuele ethiek in 2022 verscheen, veroorzaakte dat nauwelijks opschudding in Nederland. Dat was 20 of 30 jaar geleden wel anders geweest. Maar de sfeer is in de tussentijd erg veranderd. De polarisatie waar u het over hebt, bestaat hier niet meer.

“Soms denk ik: in andere landen maken ze nu mee wat wij decennia geleden achter ons hebben gelaten, simpelweg omdat het zich hier sneller heeft ontwikkeld.”

COMMUNIO: Paus Franciscus bezocht onlangs België en kreeg daar te maken met sterke tegenwind. Premier Alexander De Croo beschreef de opmerkingen van de paus over abortus als “onaanvaardbaar” en ontbood zelfs de apostolische nuntius. Hoe verklaart u deze scherpe reactie?

Eijk: De reden is dat de polarisatie in België nog zeer uitgesproken is. In Nederland is die sinds 2000 grotendeels verdwenen. Toen paus Johannes Paulus II in 1985 Nederland bezocht, waren er veel protesten. Dat was het toppunt van polarisatie in ons land. Toen bekritiseerde premier Ruud Lubbers de paus in een toespraak. Dat zou nu heel anders zijn. Ik kan me niet voorstellen dat premier Rutte of de nieuwe premier Schoof dat gedaan zouden hebben. De kerk in Nederland is zeer gemarginaliseerd, een kleine minderheid. Wat ze zegt of wat ze gelooft maakt niet meer zoveel los bij mensen. Soms denk ik: in andere landen maken ze nu mee wat wij decennia geleden achterlieten, simpelweg omdat de ontwikkelingen hier sneller zijn gegaan.

Christus centraal stellen
COMMUNIO: In Duitsland wordt wel eens gezegd dat de kerk pas mensen kan terugwinnen als de “hervormingsachterstand” is weggewerkt. Wat vindt u hiervan?

Eijk: Je kunt van de kerk in Nederland leren dat dit een vergissing is. Als je verwarring schept, vervreemd je mensen van de Kerk. Zo breng je niemand terug. Ik zou tegen de bisschoppen van andere landen willen zeggen: maak deze fout niet, maak onze fout niet. In parochies waar het geloof goed wordt verkondigd en de liturgie waardig wordt gevierd, zijn de kerken vol. Het gaat erom Christus centraal te stellen. Als mensen Christus hebben ontdekt en de Heilige Schrift beter begrijpen, zullen ze ook de leer van de Kerk beter begrijpen.

COMMUNIO: Nederland werd ooit beschouwd als de avant-garde van de katholieke kerk. Het Pastoraal Concilie van de Nederlandse Kerkprovincie vergaderde van 1966 tot 1970. Ziet u overeenkomsten met de Duitse Synodale Weg?

Eijk: Ja, de overeenkomsten zijn duidelijk. Het Pastoraal Concilie begon met veel enthousiasme, maar uiteindelijk liepen de discussies vast en werden de deelnemers moe. Er waren toen ook overdreven verwachtingen, bijvoorbeeld over de afschaffing van het celibaat. Paus Paulus VI probeerde hier tussenbeide te komen. De paus eiste dat de stemming over de afschaffing van het celibaat niet zou plaatsvinden, maar kardinaal Alfrink negeerde dit. Er waren slechts twee tegenstemmen bij de stemming. En toch kwam er niets van terecht.

“Als de eenheid in verkondiging verloren gaat, verliest de Kerk haar geloofwaardigheid.”

COMMUNIO: Sommigen zeggen dat bepaalde kwesties, zoals de toelating van vrouwen tot het wijdingssacrament, op regionaal niveau moeten worden opgelost. Wat zegt u daarvan?

Eijk: Het woord “synode” komt van het Griekse “syn”, samen, en “hodos”, pad. We moeten een gemeenschappelijke weg bewandelen en niet afwijken van de universele kerk. De paus benadrukte dit in zijn “Brief aan het Pelgrimerende Volk van God in Duitsland” van 2019. Als de eenheid in verkondiging verloren gaat, verliest de kerk haar geloofwaardigheid. In Nederland hebben we de afgelopen 50 jaar zeer slechte ervaringen gehad met het creëren van ambiguïteit en verwarring. Mensen hadden de indruk dat de Kerk het zelf niet echt wist.

“De stemmingen op de synodevergadering van vorig jaar lieten al zien dat de meerderheid van de deelnemers niet enthousiast was over onderwerpen als gender of de wijding van vrouwen.”

COMMUNIO: Op de bisschoppensynode werden controversiële onderwerpen gedelegeerd naar werkgroepen. Hoe beoordeelt u dit?

Eijk: De stemmingen op de vergadering van vorig jaar hebben al laten zien dat de meerderheid van de deelnemers helemaal niet enthousiast was over onderwerpen als gender of de wijding van vrouwen. We moeten in gedachten houden dat Europa slechts een klein – en krimpend – deel is van de wereldwijde kerk. Bovendien denken niet alle mensen in Europa en Noord-Amerika hetzelfde over deze onderwerpen.

COMMUNIO: Wat wel heel erg op de agenda van de synode staat, zijn zaken als de uitoefening van bisschoppelijk gezag, transparantie en verantwoording of de deelname van het kerkvolk aan kerkelijke beslissingen.

Eijk: Er is geen gebrek aan transparantie in de Nederlandse kerk. We hebben bijvoorbeeld de kwestie van seksueel misbruik op een uiterst transparante manier afgehandeld, met een onafhankelijke klachtencommissie en zeer transparante procedures voor de betaling van schadevergoedingen. Ook het financiële beleid van het aartsbisdom is volledig transparant. We publiceren een verkorte versie van elk financieel verslag, dat ook naar de parochies gaat. Wat betreft inspraak in besluitvorming zie ik mogelijkheden, maar ook grenzen. In Nederland willen nog maar weinig mensen meepraten over de inhoud van de kerkleer. Maar natuurlijk worden mensen wel betrokken bij beslissingen. Een voorbeeld: Als het gaat om het sluiten van kerken – want dat moeten we helaas vaak doen – laten we het aan de commissie in de parochie over om een gebouwenplan te maken en een voorstel te doen aan de aartsbisschop, omdat zij de situatie ter plekke kennen. Maar zo’n aanpak werkt niet altijd. Toen we de parochies in het aartsbisdom samenvoegden, was dat een beslissing van de bisschop. Als je de mensen hierover laat meebeslissen, zul je nooit je doel bereiken.

“Het sociale experiment om een ethische orde zonder God te vestigen zal op de lange termijn in een faillissement eindigen.”

COMMUNIO: Hoe succesvol is het experiment van een samenleving zonder God tot nu toe in Nederland?

Eijk: Voor mij betekent secularisatie dat de mens niet meer centraal staat en dat de staat steeds meer beslissingen neemt over grondrechten. Waar voorheen het idee heerste dat de mens geschapen is naar Gods beeld en daarom onvervreemdbare rechten heeft, neemt de staat deze rol nu over. Een voorbeeld hiervan is de legalisering en het wijdverspreide gebruik van abortus. Het leven lijkt minder waardevol te zijn geworden. Het aantal gevallen van euthanasie stijgt snel, van 1500 in 1991 tot mogelijk 10.000 dit jaar. Bijna 40% van de huwelijken eindigt in een scheiding, wat vaak een enorme emotionele belasting is voor de betrokkenen en hun kinderen. Er zijn ook pogingen om embryo-onderzoek uit te breiden en de wetgeving te veranderen zodat kinderen van 16 jaar hun eigen geslacht kunnen bepalen in hun paspoort. Deze veranderingen worden vaak gedreven door sterke internationale druk, bijvoorbeeld van de VN en de Wereldgezondheidsorganisatie. Er worden bijvoorbeeld al programma’s over seksuele voorlichting en genderrollen ingevoerd op de basisschool. Deze sociale veranderingen hebben verstrekkende gevolgen. Toenemend individualisme leidt tot eenzaamheid, vooral onder ouderen. Veel jongeren voelen zich ook gedesoriënteerd en hebben psychologische problemen die vaak te wijten zijn aan een gebrek aan waarden. Het sociale experiment om een ethische orde zonder God te vestigen zal op de lange termijn in een faillissement eindigen.

Geloof als beslissing
COMMUNIO: Is er ook iets positiefs aan de secularisatie?

Eijk: Toen ik jong was gingen veel mensen naar de kerk, maar ik denk dat velen dat onnadenkend deden. Ze hoorden bij de kerk om sociologische redenen. Ze gingen naar de katholieke kleuterschool, de katholieke basisschool, het katholieke gymnasium, de katholieke verkennerij, de katholieke studentenverenigingen. Je bleef in het katholieke milieu. Daar vond je aansluiting. Toen in de jaren zestig de individualisering begon en mensen niet meer bij een gemeenschap wilden horen, ontbrak de inhoudelijke verbinding met de kerk. Mensen hadden vaak geen persoonlijke relatie met Christus en wisten niets over persoonlijk gebed. Als mensen vandaag de dag naar de kerk komen, doen ze dat uit een bewuste keuze. Zelfs degenen die tegenwoordig in de kerk trouwen, doen dat meestal uit overtuiging. Het gaat om je eigen beslissing. Het is niet meer zoals veertig jaar geleden toen opa of oma zei: je moet in de kerk trouwen. Nee, ze doen het op eigen initiatief en vanuit hun eigen overtuiging. En dan is het vaak zo dat andere mensen hen vragen: Waarom doe je dit eigenlijk? Niet op een vijandige of polemische manier, maar omdat ze het echt willen weten.