De viering van het Paastriduüm: Enkele aspecten van de liturgie van het lijden, sterven en verrijzen van de Heer

TEN GELEIDE
Vanuit het Paastriduum als zijn lichtbron vervult de nieuwe tijd van de verrijzenis het hele liturgisch jaar met zijn helderheid. Vanuit de lichtbron van deze drie dagen wordt het gehele jaar voor en na Pasen gaandeweg omgevormd door de liturgie. Catechismus van de Katholieke Kerk, 1168[[1|1168]]

De vieringen van Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Pasen stellen ons in staat de centrale waarheid van ons geloof te beleven: dat God ons zozeer heeft liefgehad dat Hij zijn eniggeboren Zoon heeft gegeven, opdat al wie in Hem gelooft niet verloren gaat maar eeuwig leven heeft (Joh 3, 16)[b:Joh 3, 16]. De verschillende liturgische vieringen van het Paastriduum vragen veel voorbereiding in allerlei opzicht: praktisch, organisatorisch, pastoraal en ook liturgisch. Omdat die voorbereiding zo intensief is, was en is de verleiding groot hier en daar aanpassingen te doen. Lokale aanpassingen hebben de neiging gerationaliseerd te worden en vervolgens tot gewoonte te worden. Dan kan de vraag "hoe deden we dat vorig jaar?" soms zelfs een belangrijker criterium worden bij de voorbereiding van de liturgie dan het vieren van de geloofsgeheimen. De laatste jaren is een bijkomende reden voor lokale aanpassingen het feit dat de vierende gemeenschap klein is geworden en zich daarom niet in staat voelt om de liturgie op de voorziene tijd in haar volheid te vieren. Vanuit hun herderlijke taak willen de bisschoppen van Nederland enkele aspecten van de viering van het Paastriduum onder de aandacht brengen opdat alle gelovigen kunnen putten uit de rijke bron van de liturgie. In bijgaande brief worden de voornaamste richtlijnen betreffende de liturgische vieringen van het Paastriduum in hun samenhang belicht en toegelicht. Met deze brief willen de bisschoppen alle gelovigen, celebranten zowel als kerkgangers, aanmoedigen om het hoogtepunt van het kerkelijk jaar met heel zijn rijkdom aan inhoud en vormgeving zo waardig mogelijk te vieren. Daarvoor kan het soms onvermijdelijk zijn keuzes te maken die voorbij zien aan hoe men het plaatselijk gewend was om zich te oriënteren op een waardige viering van de verlossing op een plaats en tijd waar zoveel mogelijk gelovigen kunnen deelnemen. Rekening houdend met de nodige voorbereidingstijd is de ingangsdatum voor de nieuwe bepalingen vastgesteld op Aswoensdag, 13 februari 2013.

Pasen is niet zomaar een feest te midden van vele andere kerkelijke vieringen: het is het feest der feesten. In de viering van de heilsgeheimen van Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Stille Zaterdag "Paaszaterdag" uit de bron is..."Paaszaterdag" uit de bron is door de redactie aangepast dringt het heil onze tijd binnen en is het Rijk Gods werkelijk nabij. Het is vanuit de zorg dat vele gelovigen kunnen putten uit deze rijke vieringen dat wij deze brief tot u richten.

De bisschoppen van Nederland, Aswoensdag, 22 februari 2012

Het Paastriduum van het lijden, sterven en verrijzen van de Heer vgl: Dit is een belangrijk Romeins document over de vieringen van het Paastriduum, de Veertigdagen- en de Paastijd is deze Rondzendbrief van de Congregatie voor de goddelijke Eredienst[[[4338]]] neemt in de liturgische dagen volgens hun rangorde de eerste plaats in. Het Paastriduum van het lijden, de dood en de verrijzenis van de Heer begint met de avondmis van Witte Donderdag; het hart ervan is de Paaswake en het wordt besloten met het avondgebed van Paaszondag. Normae universalis de Anno liturgico et de Calendarium Romanum, (19)[[2722|(19)]] De liturgie van deze dagen kent een zeer rijke inhoud en vormgeving.

De liturgische vieringen dienen volgens het Romeins Missaal[4105] dan ook plaats te vinden met name "in kathedrale en parochiële kerken en alleen daar waar dit waardig kan gebeuren, dat wil zeggen, daar waar een grote opkomst van gelovigen mogelijk is, met een passend aantal bedienaren en de gelegenheid bestaat om tenminste enige gedeelten in zang uit te voeren. Het is daarom goed als kleine gemeenschappen, verenigingen en bijzondere groepen van welke aard ook in deze kerken samenkomen om de heilige vieringen in de best mogelijke vorm te houden". (Triduum Paschale, nr. 3, p. 298[[4105]] In de Brief van de Nederlandse Bisschoppen over de viering van de Eucharistie bij gelegenheid van Sacramentsdag 2008[2361] wordt erop gewezen, dat dit "een grotere bemoediging is voor de meer talrijke aanwezigen en de mogelijkheid geeft tot een meer luisterrijke viering". Over de viering van het Sacrament van de Eucharistie, 11[[2361|11]]

Toch is het opvallend, dat vele gelovigen in onze streken op deze dagen menigmaal juist in minder groten getale deelnemen aan de liturgische vieringen. Plaatselijke verantwoordelijken voor de vieringen kunnen geneigd zijn, om op deze bijzondere kerkelijke dagen van de eerste orde toch vieringen te houden in kleinere gemeenschappen, met een vereenvoudigde of ingekorte liturgische vormgeving en op tijdstippen die weliswaar op gewone zon- en feestdagen gebruikelijk zijn, maar die niet beantwoorden aan het eigen karakter van de geloofsgeheimen die tijdens het Paastriduum gevierd worden in heel de Wereldkerk. Ook al kan zoiets in bijzondere omstandigheden misschien begrijpelijk lijken, toch wordt daarmee tekort gedaan aan deze unieke samenkomsten van de kerkgemeenschap op deze centrale momenten van het liturgisch jaar. De laatste decennia is overigens gebleken dat een toegeven aan de neiging tot inkorting van deze vieringen, niet heeft geleid tot een deelname van meer gelovigen.

In de brief bij Sacramentsdag 2008[2361] werd er al op gewezen, dat in de Nederlandse situatie op vele plaatsen het gebruik is ingeburgerd om ter vervanging van de zondagsmis vieringen van het Woord van God en communievieringen te houden, ook wanneer er niet sprake is van een noodsituatie Over de viering van het Sacrament van de Eucharistie, 9[[2361|9]]: "Deze vieringen kunnen er onbedoeld toe leiden dat gelovigen vervreemden van de Eucharistie". Tegen deze achtergrond en gezien het belang van het Paastriduum als hoogtepunt van het kerkelijk jaar, is het van het grootste belang dat de gelovigen bij die gelegenheden ook daadwerkelijk deelnemen aan de bijzondere liturgische vieringen van deze dagen onder leiding van een priester.

Daarom willen wij enkele concrete regelingen onder de aandacht brengen met het dringende verzoek hieraan gevolg te geven met betrekking tot de liturgie van de belangrijkste vieringen van het Paastriduum: op Witte Donderdag de avondviering ter herdenking van het Laatste Avondmaal, op Goede Vrijdag de viering ter herdenking van het lijden en sterven van de Heer, en in de Paasnacht de Paaswake waarin de Verrijzenis van de Heer wordt gevierd. Voor paaszondag gelden de daarvoor bestemde bepalingen.

I.1
Deze liturgische plechtigheden van het Paastriduum worden steeds gevierd onder leiding van een priester, en nooit onder leiding van een diaken of leek.

I.2
Op deze dagen waarop geen woord- en communievieringen zijn toegestaan, kan men wel samenkomen voor het bidden van de getijden. De enige woord- en communieviering op Goede Vrijdag is de door het Romeins Missaal[4105] voorziene liturgische viering ter herdenking van het lijden en sterven van de Heer; van deze viering dient altijd een priester de celebrant te zijn.

I.3
Gedurende het Paastriduum wordt - i.p.v. voor vieringen met kleine groepen gelovigen - gekozen voor slechts één viering en wel in een centrale kerk, waar deze plechtigheid in volle omvang en luister gevierd wordt. Per bisdom wordt aangegeven in welke parochiekerken deze vieringen plaats vinden. Wel kan overal het getijdengebed gebeden worden. Ook passende vroomheidsoefeningen zijn mogelijk.

Kleine religieuze communiteiten, nieuwe katholieke bewegingen en bewoners van verzorgingstehuizen worden uitdrukkelijk uitgenodigd om zich aan te sluiten bij de vieringen in parochieverband. Waar de leden van de religieuze gemeenschap door ziekte of ouderdom verhinderd zijn om aan deze vieringen buitenshuis deel te nemen, kan in hun eigen kapel de liturgie van deze dagen gevierd worden, maar alleen wanneer een priester beschikbaar is.

I.4
Wel kan steeds het overeenkomstige uur van het getijdengebed gebeden worden. Ook andere vroomheidsoefeningen kunnen plaatsvinden, zoals op Goede Vrijdag het bidden van de kruisweg (eventueel onder leiding van een leek), maar aan de uitingen van godsvrucht mag niet de voorrang gegeven worden boven de plechtige liturgische viering van het lijden en sterven van de Heer. Directorium over volksvroomheid en liturgie. Principes en richtlijnen, 143[[1096|143]] (((|140-151|Dit Directorium geeft verder verschillende suggesties voor uitingen van vroomheid tijdens het Paastriduum, nr. 140-151)))

I.5
Het verdient aanbeveling dat zij die niet aan de liturgische plechtigheden in de parochiekerk kunnen deelnemen (bijv. wegens ziekte, ouderdom of verblijf in een verzorgingstehuis), in staat worden gesteld via de moderne communicatiemiddelen om de liturgische plechtigheden van deze dagen in de betreffende kerk te volgen. In dit Apostolisch Schrijven over de zondag "Dies Domini" (1998) wees de zalige Paus Johannes Paulus II uitdrukkelijk op het belang van radio- en televisie-uitzendingen van de zondags liturgie. Deze aanbevelingen zijn ook van toepassing op het Paastriduum, met inachtneming van de bijzondere regelingen die voor deze dagen gelden: "Gelovigen die als gevolg van ziekte of handicap, dan wel om andere ernstige redenen verhinderd zijn, dienen zich op afstand op de best mogelijke manier van harte te verenigen met de viering van de zondags mis, bij voorkeur door het lezen van de gebeden en de lezingen die het missaal voor die dag aangeeft, en tevens door naar de eucharistie te verlangen. In heel veel landen geven radio en televisie de mogelijkheid zich met een eucharistieviering te verenigen op het moment, dat deze in een kerk of kapel plaatsvindt. Door een dergelijke uitzending te volgen vervult men nog niet zijn zondagsplicht. Deze immers vergt de deelname aan de broederlijke samenkomst waarbij men op dezelfde plaats bijeenkomt en waar men de eucharistische communie kan ontvangen. Voor hen echter die verhinderd zijn aan de eucharistie deel te nemen en dus vrijgesteld zijn van het vervullen van de zondagsplicht, vormt de televisie- of radio-uitzending een kostbaar hulpmiddel, vooral als deze aangevuld wordt door de grootmoedige dienst van de bijzondere bedienaren die de eucharistie aan zieken brengen en hun daarmee een groet en de solidariteit van de hele gemeenschap overdragen. Op die wijze brengt de zondagsmis ook voor die gelovigen rijke vrucht voort en kunnen zij de zondag beleven als de echte 'dag des Heren' en de 'dag van de Kerk'."[[402|54]] Paus Benedictus XVI tekent daarbij aan: "Terwijl het zeer lofwaardig is dat oude en zieke mensen door de radio- en televisie-uitzendingen deel kunnen nemen aan de zondagsmis, geldt dat niet op dezelfde manier voor hen die zichzelf door dergelijke uitzendingen willen dispenseren van het gaan naar de kerk om aan de eucharistieviering in de bijeenkomst van de levende Kerk deel te nemen."[[1784|57]]

I.6
Het communiceren in het Paastriduum is een bijzondere uiting van deelname aan het sacramentele leven van de Kerk, want de paasvieringen zijn de oorsprong en kern van het christelijke leven Catechismus van de Katholieke Kerk, 2042[[1|2042]]. Daarom vraagt de Kerk dat iedere gelovige, nadat hij tot de Eerste Communie is toegelaten, ten minste eenmaal per jaar, de heilige Communie ontvangt, met name in de Paastijd, tenzij het om een goede reden in een andere tijd van het jaar gebeurt vgl: Codex Iuris Canonici, 920[[[30|920]]] vgl: ook het derde van de Vijf geboden van de Kerk[[[663|631]]]. Men dient zich op deze Communie voor te bereiden door het Sacrament van de Verzoening Catechismus van de Katholieke Kerk, 1389[[1|1389]] om eventuele zware zonden eerlijk te belijden Codex Iuris Canonici, 989[[30|989]].

Een bijzondere zorg moet uitgaan naar degenen die niet ter kerke kunnen gaan (met name zieken en mensen met een beperking), opdat zij thuis of in een verzorgingstehuis in staat gesteld worden om de heilige Communie te ontvangen. De kerkelijke documenten bevelen uitdrukkelijk aan, dat hun de heilige Communie wordt gebracht vanuit de avondmis op Witte Donderdag, gedurende de hele dag op Goede Vrijdag en in het Paasoctaaf. Paschalis sollemnitatis, 53,59,104[[4338|53.59.104]]

II
"Met de avondmis van Witte Donderdag opent de Kerk het paastriduum en wil zij het Laatste Avondmaal gedenken, toen de Heer Jezus in de nacht dat Hij werd overgeleverd, de Zijnen in de wereld een bewijs gevend van Zijn liefde tot het uiterste toe, Zijn lichaam en bloed onder de gedaanten van brood en wijn aan God de Vader aanbood en als voedsel gaf aan de apostelen, en aan hen en hun opvolgers in het priesterschap de opdracht gaf ze evenzo aan te bieden. De aandacht moet zich geheel richten op de mysteries die vooral in deze viering worden herdacht: de instelling van de Eucharistie en van het Priesterschap en het gebod van de Heer betreffende de naastenliefde". Paschalis sollemnitatis, 44-45[[4338|44-45]]

II.1
Op Witte Donderdag moet de avondmis daadwerkelijk in de avonduren worden gevierd, en wel op het tijdstip dat het meest geschikt is voor de volwaardige deelname van de gehele plaatselijke gemeenschap Paschalis sollemnitatis, 46[[4338|46]]. In parochiekerken betekent dit dat de avondmis van Witte Donderdag pas begint vanaf het tijdstip waarop op weekdagen een avondmis voor de geloofsgemeenschap is voorzien. In verzorgingstehuizen waar een priester de eigen liturgische vieringen van deze dagen leidt, kan dit tijdstip vroeger liggen. Al voorafgaand aan Vaticanum II[d:4] werd bepaald dat de avondmis niet mag beginnen vóór vier uur in de namiddag." Christus Dominus, 6[[4724|6]]

II.2
Alleen met toestemming van de plaatselijke ordinaris mag om pastorale redenen op Witte Donderdag naast de avondmis in kerken en kapellen een tweede eucharistieviering in de avonduren plaats vinden, zelfs in geval van strikte noodzaak ook in de ochtenduren, maar enkel voor gelovigen die onmogelijk aan de avondmis kunnen deelnemen; men dient te vermijden dat dergelijke vieringen plaats hebben in het belang van particuliere personen of afzonderlijke groepen en ten koste gaan van de voornaamste viering van Witte Donderdag. Paschalis sollemnitatis, 47[[4338|47]]

II.3
Het verdient de voorkeur dat de eucharistische gaven door diakens, acolieten of buitengewone bedienaren op het ogenblik van de Communie in de avondmis worden gebracht naar de zieken die thuis communiceren. Paschalis sollemnitatis, 53[[4338|53]]

II.4
Gezien de intrinsieke band van de instelling van de Eucharistie met het Priesterschap, kenmerkend voor de avond van Witte Donderdag, mag er op deze avond of namiddag geen woord- en communieviering gehouden worden.

II.5
Een uitvaart op deze dag kan alleen gebeuren zonder eucharistieviering. Deze heeft dan de vorm van een viering van het Woord vgl: Ordo Exsequiarum, (6)[[[2727|(6)]]], waarbij er geen Communie kan worden uitgereikt.

II.6
De ontvangst van de heilige oliën die in de Chrismamis[d:291] zijn gezegend, kunnen in de afzonderlijke parochies ofwel vóór de viering van de avondmis op Witte Donderdag, ofwel op een andere, geschikte tijd plaatsvinden. Ad missam chrismatis, nr. 15, Vaticaan, 2002/2008[[4105]]

III
Op deze dag waarop "ons paaslam, Christus, is geslacht" (1 Kor. 5, 7)[b:1 Kor. 5, 7] overweegt de Kerk het lijden van haar Heer en Bruidegom en vereert zij zijn kruis; zij gedenkt dat zij geboren is uit de zijde van Christus tijdens zijn doodsslaap aan het kruis en zij spreekt ten beste voor het heil van de gehele wereld". Paschalis sollemnitatis, 58[[4338|58]]

III.1
De liturgie van het lijden van de Heer op Goede Vrijdag moet plaatsvinden in de middaguren en wel omstreeks drie uur. Om pastorale redenen kan men een later tijdstip kiezen waarop het volk gemakkelijker kan samenkomen, maar niet na negen uur 's avonds. Paschalis sollemnitatis, 63[[4338|63]]

III.2
De liturgie van het lijden en sterven van de Heer kan alleen gevierd worden met een priester als celebrant. De liturgie voorziet niet in de mogelijkheid, dat diakens of leken deze viering leiden. Ook de inhoud mag niet veranderd worden.

III.3
Op deze dag wordt de Eucharistie niet gevierd; alleen tijdens de viering van het lijden en sterven van de Heer wordt de heilige Communie aan de gelovigen uitgereikt. Bij afwezigheid van een priester wordt er geen woord- of communieviering gehouden. Aan zieken die niet kunnen deelnemen aan deze viering, kan de Communie echter op elk uur van de dag worden gebracht Paschalis sollemnitatis, 59[[4338|59]] volgens de ritus voor het uitreiken van de Communie buiten de mis.

III.4
Het verdient aanbeveling op deze dag de lezingendienst en het morgengebed met deelname van het volk in de kerk te vieren. Paschalis sollemnitatis, 40,62[[4338|40.62]]

III.5
Waar een kruiswegoefening op Goede Vrijdag gehouden wordt, kan deze het beste voorafgaan aan de liturgie van Goede Vrijdag. Waar het beter is de liturgie van het lijden van de Heer in de avonduren te vieren, bestaat daartegen geen bezwaar.

III.6
Sacramentele vieringen zijn op deze dag absoluut verboden, met uitzondering van het Sacrament van Boetvaardigheid en van de Ziekenzalving. Een uitvaart gebeurt zonder Mis, zonder zang en zonder orgel en klokgelui. Paschalis sollemnitatis, 61[[4338|61]] Het toedienen van het...Het toedienen van het Sacrament van het Doopsel in stervensgevaar is vanzelfsprekend mogelijk.

IV
"Op Stille Zaterdag verblijft de Kerk bij het graf van de Heer, terwijl zij zijn lijden en dood en zijn nederdaling ter helle overweegt, en onder gebed en vasten naar zijn verrijzenis uitziet". Paschalis sollemnitatis, 73[[4338|73]]

IV.1
Op Stille Zaterdag onthoudt de Kerk zich strikt van het eucharistisch offer. De heilige Communie kan alleen maar gegeven worden bij wijze van Viaticum. Er kunnen daarom geen woord- en communievieringen voor de geloofsgemeenschap gehouden worden.

IV.2
Het verdient aanbeveling op deze dag de lezingendienst en het morgengebed met deelname van het volk in de kerk te vieren. Waar dit niet mogelijk is, zal men een viering van het Woord Gods houden of een oefening van godsvrucht die aansluit bij het mysterie van deze dag. Paschalis sollemnitatis, 40,73[[4338|40.73]]

IV.3
Gebruiken op deze dag die verbonden zijn met de situatie vóór Vaticanum II[d:4], toen de paasviering vervroegd was naar de zaterdag (zoals bijv. de zegening en uitdeling van het doop-, resp. paaswater op de ochtend van Stille Zaterdag), moeten voorbehouden blijven aan de nacht en dag van Pasen. Paschalis sollemnitatis, 73-76[[4338|73-76]]

IV.4
Huwelijksvieringen en de viering van andere Sacramenten kunnen niet worden toegestaan, met uitzondering van Biecht, Ziekenzalving en Nooddoop. Een uitvaart op deze dag kan alleen gebeuren zonder Eucharistieviering.

V
"De Paaswake in de heilige nacht van de verrijzenis van de Heer wordt beschouwd als 'de moeder van alle heilige nachtwaken'. Daarin ziet de Kerk uit naar Christus' verrijzenis en viert zij deze in de Sacramenten". Normae universalis de Anno liturgico et de Calendarium Romanum, (21)[[2722|(21)]]

V.1
De Paaswake mag per kerkgebouw slechts één enkele maal gevierd worden volgens het Romeins Missaal van Vaticanum II[4105] en wel pas na het vallen van de duisternis. Hieraan is strikt vast te houden. Paschalis sollemnitatis, 78[[4338|78]] Dit betekent in onze streken dat de Paaswake niet mag beginnen op het tijdstip, waarop gewoonlijk de vooravondmis van de zondag wordt gevierd. Doorgaans zal daarom in onze streek de Paaswake pas kunnen beginnen na 20.30/21.00 u.

V.2
Er mogen geen andere liturgische vieringen (zoals gezinsvieringen) voorafgaan aan de Paaswake; wel mag het getijdengebed (ook met kinderen) gebeden worden.

V.3
In de (hoofd)kerk (waar de viering van de Paaswake plaatsvindt) wordt tijdens de Paaswake slechts één paaskaars gebruikt waarmee de voorziene liturgische handelingen worden gesteld. Alleen deze ene paaskaars dient op de paaskaarsstandaard geplaatst te worden. Wel is het mogelijk dat voor de andere kerkgebouwen die een eigen paaskaars nodig hebben voor de eredienst (in de Paastijd, bij een Doop of uitvaart) het overeenkomstige aantal paaskaarsen bijv. neerligt op het priesterkoor en dat deze aan het eind van de Paaswake vanuit de ene paaskaars ontstoken worden, onder toelichting dat vanuit de ene paaskaars het licht van de paaskaars als symbool van de verrezen Heer ook in de andere parochiekerken en kapellen zal stralen.

V.4
Het doopwater dat in de Paastijd gebruikt wordt, wordt eveneens gezegend in die ene kerk waar de Paaswake plaats vindt en wordt van daaruit naar de andere kerkgebouwen overgebracht. In de betreffende andere kerken kan op de eerstvolgende zondagsviering wanneer de geloofsgemeenschap voor het eerst na de Paaswake weer samenkomt (op Paasdag zelf of op een andere, eerstvolgende zondag), gepast een korte ritus van ontvangst plaatsvinden van paaskaars en doopwater. Daarbij gebruike men het ritueel volgens de bijlage bij dit schrijven. Om bij de gelovigen verwarring met de Paaswake te voorkomen, vindt deze ritus niet plaats in de avonduren na de Paaswake.

V.5
Een woord- en communieviering is in de Paasnacht niet toegestaan, vanwege de intrinsieke band tussen de Paaswake als gedachtenis van de verrijzenis van de Heer en de Eucharistie als Sacrament van het Paasmysterie.

{volgt}

In deze bijlage wordt verwezen naar diverse alinea's uit de Rondzendbrief Paschalis sollemnitatis[4338]. Hier de betreffende links.

III. Het Paastriduum in het algemeen

Paschalis sollemnitatis, 38-43[4338|38-43]

IV. De avondmis van Witte Donderdag

Paschalis sollemnitatis, 44-57[4338|44-57]

V. Goede Vrijdag

Paschalis sollemnitatis, 58-72[4338|58-72]

VI. Stille Zaterdag

Paschalis sollemnitatis, 73-76[4338|73-76]

VII. Paaszondag - Verrijzenis van de Heer

A. De Paaswake in de heilige nacht

Paschalis sollemnitatis, 77[4338|77]

1. De betekenis van het nachtelijke karakter van de Paaswake

Paschalis sollemnitatis, 78-80[4338|78-80]

2. Opbouw van de Paaswake en de betekenis van haar onderdelen

Paschalis sollemnitatis, 81-92[4338|81-92]

3. Enkele pastorale opmerkingen

Paschalis sollemnitatis, 93-96[4338|93-96]

B. De dag van Pasen

Paschalis sollemnitatis, 97-99[4338|97-99]