Paus Leo XIII, auteur van de sociale Encycliek Rerum Novarum

Beste broeders en zusters!

Allereerst, sta me toe mijn vreugde uit te drukken dat ik hier in Carpineto Romano onder u mag zijn, in de voetsporen van mijn geliefde voorgangers Paulus VI en Johannes Paulus II! En ook de omstandigheid die me hier heeft gebracht, is verheugend: de tweehonderdste verjaardag van de geboorte van paus Leo XIII, Vincenzo Gioacchino Pecci, die op 2 maart 1810 in dit prachtige dorp werd geboren. Ik dank u allen voor uw welkom! In het bijzonder groet ik met dankbaarheid de bisschop van Anagni-Alatri, Monseigneur Lorenzo Loppa, en de burgemeester van Carpineto, die me aan het begin van de viering hebben verwelkomd, evenals de andere aanwezige autoriteiten. Een speciale gedachte richt ik tot de jongeren, in het bijzonder tot degenen die de diocesane bedevaart hebben volbracht. Mijn bezoek is helaas erg kort en helemaal geconcentreerd in deze eucharistieviering; maar hier vinden we alles: het Woord en het Brood van het leven, die het geloof, de hoop en de naastenliefde voeden; en we vernieuwen de band van gemeenschap die van ons de enige Kerk van de Heer Jezus Christus maakt.

We hebben het Woord van God gehoord, en het is vanzelfsprekend om het in deze omstandigheden te aanvaarden, terugdenkend aan de figuur van paus Leo XIII en de erfenis die hij ons heeft nagelaten. Het hoofdthema dat uit de bijbellezingen naar voren komt, is dat van de primatie van God en van Christus. In de evangelie-passage, ontleend aan de heilige Lucas (Lc. 14, 25-33)[b:Lc. 14, 25-33], verklaart Jezus zelf openlijk drie noodzakelijke voorwaarden om zijn volgeling te zijn: Hem meer liefhebben dan elke andere persoon en meer dan het eigen leven; zijn kruis dragen en Hem volgen; afstand doen van al zijn bezittingen. Jezus ziet een grote menigte die Hem samen met zijn leerlingen volgt, en Hij wil met allen duidelijk zijn: Hem volgen is veeleisend, het kan niet afhangen van enthousiasme en opportunisme; het moet een weloverwogen beslissing zijn, genomen nadat men zich in geweten heeft afgevraagd: wie is Jezus voor mij? Is Hij werkelijk ‘de Heer’, neemt Hij de eerste plaats in, als de Zon waaromheen alle planeten draaien? En de eerste lezing, uit het Boek van de Wijsheid (Wijsh. 9, 13-18b)[b:Wijsh. 9, 13-18b], suggereert ons indirect de reden voor deze absolute voorrang van Jezus Christus: in Hem vinden de vragen een antwoord van de mens van alle tijden die de waarheid over God en over zichzelf zoekt. God is buiten ons bereik, en zijn plannen zijn ondoorgrondelijk. Maar Hijzelf heeft zich willen openbaren, in de schepping en vooral in de heilsgeschiedenis, totdat Hij in Christus zichzelf en zijn wil volledig heeft geopenbaard. Hoewel het altijd waar blijft dat “niemand heeft ooit God gezien” (Joh 1,18)[b:Joh 1,18], kennen we nu zijn ‘naam’, zijn ‘aangezicht’ en ook zijn wil, omdat Jezus, die de Wijsheid van God is die mens geworden is, ze aan ons heeft geopenbaard. “Zo”, schrijft de geïnspireerde Auteur van de eerste lezing, “werden de mensen onderwezen in wat u welgevallig is en werden zij gered door middel van de wijsheid” (Wijsh 9,18)[b:Wijsh 9,18].

Dit fundamentele beroep op het Woord van God doet denken aan twee aspecten van het leven en dienstwerk van uw vereerde Medeburger die we vandaag herdenken, Paus Leo XIII. Allereerst moet worden benadrukt dat hij een man van groot geloof en diepe toewijding was. Dit blijft altijd de basis van alles, voor elke christen, inclusief de Paus. Zonder gebed, dat wil zeggen zonder de innerlijke vereniging met God, kunnen we niets doen, zoals Jezus duidelijk tegen zijn leerlingen zei tijdens het Laatste Avondmaal (Joh 15,5)[[b:Joh 15,5]]. De woorden en daden van Paus Pecci lieten zijn innige religiositeit doorschemeren; en dit vond ook weerklank in zijn Leergezag: onder zijn talrijke encyclieken en apostolische brieven, als de rode draad, zijn er die van een zuiver spiritueel karakter, die vooral gewijd zijn aan de toename van de Mariaverering, met name door middel van de heilige Rozenkrans. Het gaat hier om een ware ‘catechese’, die de 25 jaar van zijn Pontificaat van begin tot einde markeert. Maar we vinden ook de documenten over Christus Verlosser, over de Heilige Geest, over de toewijding aan het Heilig Hart, over de verering van de heilige Jozef, over de heilige Franciscus van Assisi. Paus Leo XIII was bijzonder gehecht aan de Franciscaanse Familie en behoorde zelf tot de Derde Orde. Al deze verschillende elementen beschouw ik graag als facetten van een enige werkelijkheid: de liefde tot God en van Christus, waar boven absoluut niets kan worden gesteld. En deze eerste en belangrijkste eigenschap heeft Vincenzo Gioacchino Pecci hier, in zijn geboorteland, van zijn ouders en zijn parochie aangenomen.

Maar er is ook een tweede aspect, dat altijd voortvloeit uit de voorrang van God en van Christus en dat te vinden is in de openbare optreden van elke Herder van de Kerk, in het bijzonder van elke Paus, met de eigen kenmerken van de persoonlijkheid van elk van hen. Ik zou zeggen dat juist het concept van “christelijke wijsheid”, dat al naar voren kwam in de eerste lezing en het Evangelie, ons de synthese biedt van deze benadering volgens Leo XIII – het is niet voor niets ook het begin van een van zijn encyclieken NvdV.[[820]]. Elke Herder is geroepen om aan het Volk van God niet abstracte waarheden over te dragen, maar een “wijsheid”, dat wil zeggen een boodschap die geloof en leven, waarheid en concrete werkelijkheid verenigt. Paus Leo XIII is, met de bijstand van de Heilige Geest, in staat dit te doen in een van de moeilijkste historische perioden voor de Kerk, trouw blijvend aan de traditie en tegelijkertijd de grote openstaande vragen het hoofd biedend. En hij slaagde hierin juist op basis van de “christelijke wijsheid”, gebaseerd op de Heilige Schrift, op de immense theologische en geestelijke schat van de Katholieke Kerk en ook op de solide en heldere filosofie van de heilige Thomas van Aquino, die hij in de hoogste mate waardeerde en in de hele Kerk bevorderde.

Na dit punt, na het fundament, dat wil zeggen het geloof en het geestelijke leven, en dus het algemene kader van de boodschap van Leo XIII, te hebben overwogen, kan ik overgaan op zijn sociale leergezag, dat vermaard en onvergankelijk is geworden door de encycliek Rerum novarum[651], maar rijk is door talloze andere interventies die een organisch geheel vormen, de eerste kern van de sociale leer van de Kerk. We putten inspiratie uit de brief aan Filemon van de heilige Paulus, die de liturgie ons vandaag laat lezen (Filemon 9b-10.12-17)[b:Filemon 9b-10.12-17]. Het is de kortste tekst van de brieven van Paulus. Tijdens een periode van gevangenschap heeft de Apostel het geloof doorgegeven aan Onesimus, een slaaf afkomstig uit Kolosse, die was weggelopen van zijn meester Filemon, een rijke inwoner van die stad, die samen met zijn familieleden christen was geworden dankzij de prediking van Paulus. Nu schrijft de Apostel aan Filemon en nodigt hem uit Onesimus niet langer als slaaf, maar als broeder in Christus te aanvaarden. De nieuwe christelijke broederschap overstijgt de scheiding tussen slaven en vrijen, en brengt in de geschiedenis een beginsel van bevordering van de persoon teweeg dat zal leiden tot de afschaffing van de slavernij, maar ook tot het overstijgen van andere barrières die nog steeds bestaan. Paus Leo XIII wijdde de encycliek Catholicae Ecclesiae[3778] van 1890, juist aan het thema van de slavernij.

Uit deze bijzondere ervaring van de heilige Paulus met Onesimus kan een brede reflectie voortkomen over de aanzet tot menselijke vooruitgang die het Christendom heeft bijgedragen aan de beschaving. En ook over de methode en stijl van deze bijdrage, in overeenstemming met de evangelische beelden van het zaad en het zuurdesem: binnen de historische werkelijkheid vormen christenen, handelend als individuele burgers of in georganiseerde vorm, een weldadige en vreedzame kracht van diepgaande verandering, die de ontwikkeling van de interne potentie van de werkelijkheid zelf bevordert. Dit is de vorm van aanwezigheid en actie in de wereld die wordt voorgesteld door de sociale leer van de Kerk, die altijd streeft naar de rijping van het geweten als voorwaarde voor geldige en duurzame transformaties.

We moeten ons nu afvragen: wat was de context waarin twee eeuwen geleden hij werd geboren die 68 jaar later paus Leo XIII zou worden? Europa voelde toen de nasleep van de grote napoleontische storm, die volgde op de Franse Revolutie. De Kerk en talrijke uitingen van de christelijke cultuur werden radicaal in twijfel getrokken (denk bijvoorbeeld aan het tellen van de jaren niet langer vanaf de geboorte van Christus, maar vanaf het begin van het nieuwe revolutionaire tijdperk, of het verwijderen van de namen van heiligen uit de kalender, van straten en van dorpen...). De bevolking op het platteland was zeker niet voor deze omwentelingen en bleef vasthouden aan religieuze tradities. Het dagelijks leven was zwaar en moeilijk: de gezondheids- en voedingsomstandigheden waren zeer gebrekkig. Ondertussen ontwikkelde de industrie zich en daarmee de arbeidersbeweging, die steeds politieker georganiseerd raakte. Het leergezag van de Kerk, op zijn hoogste niveau, werd aangespoord en geholpen door de lokale overwegingen en ervaringen om een alomvattende en toekomstgerichte analyse te ontwikkelen van de nieuwe samenleving en haar algemeen welzijn. Zo voelde Leo XIII zich, toen hij in 1878 tot de pauselijke troon werd gekozen, geroepen om deze tot voltooiing te brengen, in het licht van zijn brede internationale kennis, maar ook van de vele initiatieven die ‘in het veld’ waren gerealiseerd door christelijke gemeenschappen en mannen en vrouwen van de Kerk.

Want inderdaad, van het einde van de achttiende tot het begin van de twintigste eeuw waren er tientallen en tientallen heiligen en zaligen die, met de creativiteit van de naastenliefde, talloze wegen zochten en trachtten om de evangelische boodschap binnen de nieuwe sociale realiteiten te verwezenlijken. Het waren ongetwijfeld deze initiatieven, met de offers en de overwegingen van deze mannen en vrouwen, die het terrein voorbereidden voor de Rerum Novarum[651] en de andere sociale documenten van paus Pecci. Al in de tijd dat hij Apostolisch Nuntius in België was, had hij begrepen dat de sociale kwestie positief en effectief kon worden aangepakt door middel van dialoog en bemiddeling. In een tijd van scherp antiklerikalisme en verhitte demonstraties tegen de paus, wist Leo XIII de katholieken te leiden en te ondersteunen op de weg van een constructieve deelname, rijk aan inhoud, vasthoudend aan principes en in staat tot openheid. Onmiddellijk na de Rerum novarum vond in Italië en in andere landen een ware explosie van initiatieven plaats: verenigingen, landelijke en ambachtelijke kassen, kranten... een omvangrijke 'beweging' die in de dienaar Gods Giuseppe Toniolo de verlichte bezieler vond. Een zeer oude, maar wijze en vooruitziende paus kon zo een verjongde Kerk de twintigste eeuw binnenleiden, met de juiste houding om de nieuwe uitdagingen aan te gaan. Hij was een paus die politiek en fysiek nog steeds 'gevangen' zat in het Vaticaan, maar in werkelijkheid vertegenwoordigde hij met zijn leergezag een Kerk die in staat was om zonder complexen de grote vraagstukken van de hedendaagse tijd aan te pakken.

Beste vrienden van Carpineto Romano, we hebben geen tijd om dieper in te gaan op deze onderwerpen. De Eucharistie die we vieren, het Sacrament van de Liefde, roept ons terug naar het wezenlijke: de naastenliefde, de liefde van Christus die de mensen en de wereld vernieuwt. Dit is het essentiële, en we zien het goed, we voelen het bijna in de uitdrukkingen van de heilige Paulus in de brief aan Filemon. In dat korte briefje voelt men inderdaad alle zachtmoedigheid en tegelijkertijd de revolutionaire kracht van het Evangelie; men voelt de discrete en tegelijk onweerstaanbare stijl van de naastenliefde, die is, zoals ik heb geschreven in mijn sociale encycliek, Caritas in veritate, “de voornaamste drijfveer voor de waarachtige ontwikkeling van iedere mens en van de gehele mensheid” Caritas in Veritate, 1[[2254|1]]. Met vreugde en genegenheid laat ik u daarom het oude en altijd nieuwe gebod na: bemin elkaar zoals Christus ons heeft liefgehad, en wees met deze liefde het zout en het licht van de wereld. Zo zult u trouw zijn aan de erfenis van uw grote en vereerde medeburger paus Leo XIII. En zo moge het zijn in heel de Kerk! Amen.