Het martelaarschap van Polycarpus, bisschop van Smyrna

De Kerk van God die als vreemdeling verblijf houdt te Smyrna aan de Kerk van God die als vreemdeling verblijf houdt te Filomelium en aan alle gemeenten van de heilige katholieke Kerk op alle plaatsen: erbarming, vrede en liefde zij u geschonken in overvloed vanwege God de Vader en onze Heer Jezus Christus.

DE MARTELAAR
1. Wij hebben u geschreven, broeders, over hen die de marteldood stierven en over de gelukzalige Polycarpus die als het ware een einde heeft gemaakt aan de vervolging door er met zijn marteldood het zegel op te drukken. Bijna alle voorafgaande gebeurtenissen geschiedden opdat de Heer van omhoog ons nog eens een martelaar zou tonen overeenkomstig het Evangelie. N.v.d.v.: De woorden...N.v.d.v.: De woorden 'martyr', 'martyra', 'martyrion' hebben in deze tijd nog vaak de betekenis van 'getuige' en 'getuigenis' voor Christus.

NAVOLGING VAN DE HEER
2. Zoals de Heer wachtte Polycarpus het verraad af, tot hij verraden zou worden, opdat ook wij zijn navolgers zouden worden en niet alleen zouden letten op ons eigen belang, maar ook op dat van onze naasten. (Fil. 2, 4)[[b:Fil. 2, 4]] Want het is ware, trouwe liefde eigen niet alleen zelf gered te willen worden, maar ook te verlangen dat de broeders gered worden.

1. Gelukzalig en edel is dan ook elk martelaarschap dat naar Gods wil is geschied. Want wij moeten zoveel eerbied hebben voor God dat wij aan Hem de macht over alles toekennen.

LIEFDE VOOR DE HEER
2. Want wie zou niet hun edelmoedigheid, hun geduld en hun liefde voor de Heer bewonderen? Zo verscheurd door geselstriemen dat men de structuur van het lichaam tot op de aderen en slagaderen kon zien, toonden zij toch zoveel volharding dat zelfs de omstanders met medelijden vervuld werden en weeklaagden.

Zij kwamen tot zo'n grote moed N.v.d.v.: Of: edelmoedigheid.N.v.d.v.: Of: edelmoedigheid. dat niemand een geluid gaf noch zelfs zuchtte. De edelmoedige getuigen van Christus lieten ons allen zien, dat zij in het uur van hun marteling niet in het vlees waren of liever dat de Heer bij hen was en zich met hen onderhield.

"ZIENDE OP CHRISTUS"
3. Zij hielden hun aandacht gericht op de genade van Christus en verachtten de kwellingen van deze wereld en kochten zo in één uur het eeuwige leven. En het vuur van de onmenselijke beulen was koud voor hen, want ze hadden voor ogen te ontsnappen aan het eeuwige, onuitblusbare vuur, en met de ogen van hun hart zagen zij het goede dat is weggelegd voor hen die niet versagen, het goede wat geen oog heeft gezien en geen oor heeft gehoord en wat in geen mensenhart is opgekomen (1 Kor. 2, 9)[b:1 Kor. 2, 9] (Jes. 64, 3; Jes. 65, 17)[[b:Jes. 64, 3; Jes. 65, 17]], maar dat de Heer aan hen heeft geopenbaard, die geen mensen meer waren, maar reeds engelen.

4. Zo hadden ook zij die tot de wilde dieren waren veroordeeld, schrikwekkende folteringen te verduren, zij werden uitgestrekt op martelwerktuigen van ijzeren punten voorzien, men deed hen martelingen van alle soorten ondergaan om hen door deze verlengde martelingen zo mogelijk tot verloochening te brengen.

STERK IN DE HEER
1. Want de duivel beraamde van alles tegen hen, maar God zij dank, hij vermocht niets tegen een van hen. De edelmoedige Germanicus sterkte hen in hun vreesachtigheid door zijn volharding, hij streed op een bijzondere wijze tegen de wilde dieren. Want toen de proconsul hem wilde overhalen en een beroep deed op zijn jeugd, trok hij het wilde dier met geweld naar zich toe om zo spoedig mogelijk uit dit ongerechtige, misdadige leven verlost te zijn.

2. Toen riep de hele menigte, verwonderd over de heldenmoed van dit God zo liefhebbende en God zo erende mensengeslacht uit: "Weg met de goddelozen N.v.d.v": 'Goddelozen' werden...N.v.d.v": 'Goddelozen' werden de christenen genoemd, omdat zij geen beelden vereerden en geen goddelijke eer aan de keizer brachten., haal Polycarpus!"

MARTELAARSCHAP IS ROEPING
Maar een van hen, Quintus, een Frygiér, die pas uit Frygié N.v.d.v.: 'Frygié' is een...N.v.d.v.: 'Frygié' is een landstreek in Klein-Azië. was gekomen, werd bang toen hij de wilde dieren zag. Hij was het die zichzelf en anderen ertoe gebracht had, vrijwillig naar voren te komen. Maar door veel aandrang haalde de proconsul hem over zijn geloof af te zweren en te offeren. N.v.d.v.: 'Offeren',...N.v.d.v.: 'Offeren', waarschijnlijk wierook branden voor de keizer. Daarom, broeders, keuren wij het niet goed, wanneer iemand zichzelf aanbiedt, want dat leert het Evangelie niet. (Mt. 10, 23)[[b:Mt. 10, 23]]

1. De bewonderenswaardige Polycarpus verontrustte zich eerst niet, toen hij dit hoorde en wilde in de stad blijven; de meesten (van ons) overreedden hem echter in het geheim te vertrekken. Dit deed hij dan ook en hij vertrok in het geheim naar een klein buitenhuis niet ver van de stad en verbleef daar met een paar mensen; des nachts en overdag deed hij niets anders dan bidden voor alle mensen en alle kerken van de wereld, zoals hij gewoon was te doen.

EEN VISIOEN
2. En terwijl hij in gebed was, kreeg hij een visioen, drie dagen voordat hij gearresteerd werd: Hij zag hoe zijn hoofdkussen geheel en al verteerd werd door vuur. Hij wendde zich tot hen die bij hem waren en zei: "Ik moet levend verbrand worden."

1. Daar ze hem bleven zoeken, ging hij naar een ander buitenhuis en terstond kwamen zij die hem zochten. Toen ze hem niet vonden, hielden zij twee jongens N.v.d.v.: Jonge bedienden of...N.v.d.v.: Jonge bedienden of slaven. aan, van wie de een na folteringen bekende.

DELEN IN CHRISTUS' LIJDEN
2. Zo was het hem onmogelijk voor hen verborgen te blijven, daar zij die hem verraadden, tot zijn huisgenoten behoorden. (Mt. 10, 36)[[b:Mt. 10, 36]] En de vrederechter aan wie het lot ten deel was gevallen, dezelfde naam te dragen als Herodes, haastte zich hen naar het stadion te brengen. Zo zou hij zijn bestemming bereiken en delen in het lijden van Christus, terwijl zij die hem hadden overgeleverd, dezelfde straf zouden ontvangen als Judas.

GODS WIL GESCHIEDE
1. De achtervolgers en de ruiters, gewapend als gewoonlijk alsof zij een rover gingen achtervolgen (Mt. 26, 55)[[b:Mt. 26, 55]], namen de jongen met zich mee, op een vrijdag tegen het uur van het avondmaal en gingen op weg. En toen zij laat op de avond onverwachts daar samen kwamen, vonden zij hem te bed in een kleine kamer op de bovenverdieping. Het was nog moge! ijk geweest voor hem ergens anders heen te gaan, maar hij wilde niet en sprak: "Gods wil geschiede."

2. Toen hij vernam dat zij er waren, ging hij naar beneden en sprak met hen; zij waren verbaasd over zijn hoge leeftijd en zijn kalmte en konden niet begrijpen waarom men zich zoveel moeite gaf om een man van die leeftijd gevangen te nemen. Terstond beval hij hun op dat uur eten en drinken voor te zetten zoveel zij wilden. Hij vroeg hun toestemming een uur rustig te mogen bidden.

3. Toen zij hem die toestemming gegeven hadden, bad hij staande N.v.d.v.: 'Staande'; gericht...N.v.d.v.: 'Staande'; gericht naar het oosten was de gebruikelijke gebedshouding. en hij was zo vervuld van genade dat hij twee uur lang niet kon ophouden te spreken. Zij die hem hoorden, waren verwonderd en velen hadden er spijt van dat zij gekomen waren om zo'n heilige oude man gevangen te nemen.

VOORBEDE
1. Toen hij tenslotte zijn gebed had beëindigd, na allen bij de Heer gebracht te hebben, die hij ooit ontmoet had: kleinen en groten, aanzienlijken en onaanzienlijken, en de katholieke Kerk over heel de wereld, was de tijd van vertrek aangebroken. Zij zetten hem op een ezel N.v.d.v.: Let op de...N.v.d.v.: Let op de overeenkomst met Jezus' intocht in Jeruzalem: 'gezeten op een ezel'. en brachten hem naar de stad. Het was de dag van de grote sabbat. N.v.d.v.: 'Grote sabbat'. Dit...N.v.d.v.: 'Grote sabbat'. Dit komt niet geheel uit, want de grote sabbat is, wanneer Pasen op sabbat valt. Polycarpus werd op 22 of 23 februari gemarteld, dit kan dus niet op de grote sabbat gebeurd zijn.

BEKORINGEN
2. De vrederechter Herodes en zijn vader Niketas kwamen hem tegemoet en deden hem plaats nemen in hun rijtuig, zij trachtten hem over te halen door te zeggen: "Wat steekt er nu voor kwaad in te zeggen: Heer (Kurios) Keizer, wierook te offeren en al wat er bij hoort en zo uw leven te redden?"

3. Hij gaf hun eerst geen antwoord, maar toen zij bleven aandringen, zei hij: "Ik ben niet van plan te doen wat u me aanraadt." En toen zij er niet in slaagden hem te overreden, voegden zij hem gemene woorden toe en dwongen hem zo haastig uit het rijtuig te stappen, dat hij zijn scheenbeen openschaafde. Maar hij schonk er geen aandacht aan en stapte opgewekt verder op weg naar het stadion, alsof hij geen pijn had geleden. In het stadion was zo'n lawaai dat niemand zich verstaanbaar kon maken.

HULP VAN BOVEN
1. Toen Polycarpus het stadion binnenging, kwam er een stem uit de hemel: "Wees sterk, Polycarpus, en gedraag u manhaftig." Niemand zag wie sprak, maar de stem werd gehoord door diegenen van ons die aanwezig waren. En toen hij verder werd binnengeleid, ontstond er een groot tumult, omdat men hoorde dat Polycarpus was gearresteerd.

POGING OM TOT AFVAL OVER TE HALEN
2. De proconsul liet hem voorleiden en vroeg hem of hij Polycarpus was. Toen hij bevestigend antwoordde, trachtte hij hem over te halen zijn geloof te verloochenen door te zeggen: "Heb toch eerbied voor uw leeftijd, en al het andere, dat men in een dergelijk geval pleegt te zeggen, als: "Zweer bij het geluk van de keizer N.v.d.v.: Zweren bij het...N.v.d.v.: Zweren bij het geluk van de keizer of de genius van de keizer betekende: erkennen dat de keizer van goddelijke oorsprong was., kom tot inkeer en zeg: 'Weg met de goddelozen'." Maar Polycarpus keek met strenge blik naar die hele menigte goddeloze heidenen in het stadion, schudde zijn vuist, zuchtte en sprak: "Weg met de goddelozen."

TROUW AAN CHRISTUS
3. Toen de proconsul aandrong en zei: "Zweer en ik Iaat u vrij, vervloek Christus", antwoordde Polycarpus: "Zesentachtig jaar heb ik Hem gediend en Hij heeft mij nooit kwaad gedaan, hoe kan ik mijn Koning vervloeken, die mij gered heeft?'

POLYCARPUS BEZWIJKT NIET
1. Maar hij drong opnieuw aan en zei: "Zweer bij het geluk van de keizer." Polycarpus antwoordde: "Indien ge graag de ijdele roem wilt hebben, dat ik zweer bij het geluk van de keizer", zoals u zegt en voorgeeft niet te weten wie ik ben, luister dan: ik zeg u onomwonden: ik ben christen. Maar indien u de leer van de christenen wilt leren kennen, geef mij dan een dag en luister."

2. De proconsul antwoordde: "U moet het volk proberen te overreden." Maar Polycarpus zei: "U heb ik waardig gekeurd om mee te spreken. Want ons is geleerd aan machtigen en overheden die door God zijn aangesteld de passende eer te bewijzen en dat te doen schaadt ons niet. Maar ik acht hen onwaardig om mij te verdedigen."

1. De proconsul zei: "Ik heb wilde dieren, ik zal u er voor werpen indien u niet tot inkeer komt." Hij zei: "Roep ze maar, voor ons is het onmogelijk tot inkeer te komen door van het betere naar het mindere over te gaan. Goed is het van het slechte naar het deugdelijke over te gaan."

2. Maar de proconsul sprak weer tot hem: "Als ge de wilde dieren veracht, zal ik u door het vuur ombrengen, wanneer u niet tot inkeer komt." Polycarpus antwoordde hierop: "U dreigt met vuur, dat een uur brandt en na korte tijd uitdooft, want u weet niets van het vuur van het komende oordeel en van de eeuwige straf die is weggelegd voor de goddelozen. Maar wat aarzelt u nog? Doe wat u wilt."

1. Toen hij dit alles en nog veel meer zei, werd hij vervuld van moed en blijdschap en zijn gelaat werd bovennatuurlijk schoon. N.v.d.v.: Of: zijn gelaat was...N.v.d.v.: Of: zijn gelaat was een en al bevalligheid. Polycarpus kromp niet ineen van schrik door hetgeen tegen hem gezegd werd, integendeel, de proconsul stond verbijsterd van schrik en zond zijn heraut naar het midden van het stadion om driemaal af te kondigen: "Polycarpus heeft bekend dat hij christen is."

2. Na die woorden van de heraut, schreeuwde de gehele menigte, de inwoners van Smyrna, bestaande uit joden en heidenen (Er woonden veel joden in Smyrna, vgl. Apok. 2,9.)[[b:Openb. 2, 9]] in onbedwingbare toorn en met luide stem: "Dat is de leraar van Asia N.v.d.v.: Asia, Romeinse...N.v.d.v.: Asia, Romeinse provincie in het westen van Klein-Azië., de vader N.v.d.v.: Hier wordt voor de...N.v.d.v.: Hier wordt voor de eerste maal in de christelijke literatuur de bisschop 'vader' genoemd. van de christenen, de verachter van onze goden, hij is het die aan velen leert niet te offeren of te aanbidden." Zo sprekend, schreeuwden ze de asiarch ('Asiarch' heeft twee betekenissen: zie aantekening bij Hand. 19,31 in de Willibrordvertaling: a.) Hoofd van de stedenband, die een re ligieus doel had, n.l. de cultus van de regerende keizer en van de godin 'Roma' te bevorderen. b.) Hoofd van iedere bij de bond aangesloten stad.)[[b:Hand. 19, 31]] Filippus toe een leeuw op Polycarpus los te laten.

3. Maar hij zei dat dit niet mogelijk was voor hem, omdat de wilde dierengevechten reeds afgelopen waren. Toen kwamen ze op het idee hem toe te schreeuwen Polycarpus levend te verbranden. Want het visioen hem getoond toen hij tijdens het gebed zijn hoofdkussen zag branden en de profetische woorden, gericht tot de gelovigen die bij hem waren, moesten vervuld worden.

VOORBEREIDING OP DE MARTELING
1. Hierna ging alles zeer snel, vlugger dan men kan vertellen; dadelijk haalde de menigte uit de werkplaatsen en de badhuizen takkebossen. De joden hielpen, zoals gewoonlijk, om het hardste mee.

2. Toen de brandstapel gereed gemaakt was, ontdeed hij zich zelf van zijn kleren en maakte zijn gordel los. Toen probeerde hij zijn schoenen los te maken, dit had hij tevoren nooit gedaan, omdat de gelovigen er altijd om streden zijn lichaam aan te raken. Want in alles werd hij reeds vóór zijn martelaarschap geëerd om zijn voortreffelijke levenswandel.

3. Terstond werd hij omringd met· de werktuigen die voor de brandstapel in gereedheid werden gehouden, maar toen men hem ook wilde vastnagelen, zei hij: "Laat mij zo, want Hij die het mij schenkt het vuur te doorstaan, zal me ook schenken zelfs zonder de beveiliging van uw nagels onversaagd op de brandstapel te blijven."

GEBONDEN ALS EEN OFFERDIER
1. Men nagelde hem dus niet vast, maar men bond hem. Toen zijn handen op zijn rug gebonden waren zoals een offerram met zorg uitgezocht uit de grote kudde en toebereid tot een Gode welgevallig brandoffer, sloeg hij zijn ogen op naar de hemel en sprak: "Heer, almachtige God, Vader van uw geliefde en gezegende Zoon Jezus Christus, door Wie wij de kennis aangaande U ontvangen hebben, de God van de engelen en machten en van de hele schepping en van het hele geslacht van rechtvaardigen die leven voor uw aangezicht.

HET DANKGEBED

2. Ik prijs U dat U mij deze dag en dit uur hebt waardig gekeurd om met het getal van de martelaren een deel te krijgen aan de kelk van uw Christus om te verrijzen met ziel en lichaam tot het eeuwige leven in de onvergankelijkheid van de Heilige Geest. Moge ik vandaag met hen voor uw aanschijn worden opgenomen als een rijk ('vet') en Gode welgevallig offer, zoals Gij het tevoren hebt gereed gemaakt en getoond, en nu vervuld, ware God, in Wie geen leugen is.

3. En daarom loof, prijs en dank ik U voor alles door de eeuwige, hemelse hogepriester, Jezus Christus, uw geliefde Zoon, door wie en met wie en met de Heilige Geest, aan U de eer zij nu en in alle komende eeuwen. Amen." N.v.d.v.: Polycarpus is...N.v.d.v.: Polycarpus is priester en offer. Vgl. Heb. 9-11.

POLYCARPUS' DOOD
1. Toen hij het Amen had opgezonden en zijn gebed had beëindigd staken de mannen van de brandstapel het vuur aan. Een grote vlam steeg op, en wij, aan wie het gegeven was, zagen een wonder, wij die gespaard waren gebleven om aan anderen het gebeurde mee te delen.

2. Want het vuur nam de vorm aan van een gewelf, zoals het zeil van een schip dat door de wind opgebold wordt, en omgaf het lichaam van de martelaar. Het stond er middenin, niet als brandend vlees, maar als brood dat gebakken wordt of als goud en zilver dat in de oven gloeit bij het smelten. Want wij namen een welriekende geur waar, zoals van wierook of een ander kostbaar reukwerk.

1. Toen tenslotte de misdadigers zagen dat het vuur het lichaam niet kon verteren bevalen ze de beul hem met het zwaard te doorsteken. Toen hij dit deed kwam er zo'n grote hoeveelheid bloed, dat het vuur uitdoofde, en de hele menigte verbaasde zich dat er zo'n groot onderscheid was tussen de ongelovigen en de uitverkorenen.

2. De zeer bewonderenswaardige martelaar Polycarpus, die in onze dagen een apostolisch N.v.d.v.: 'apostolisch', ook...N.v.d.v.: 'apostolisch', ook Ireneüs ( opgetekend door Eusebius H.E. V,20,7) en Eusebius zelf (H.E. III,36,10) noemen Polycarpus 'apostolisch' omdat hij de apostelen nog gekend heeft. en profetisch leraar N.v.d.v.: 'profetisch': de...N.v.d.v.: 'profetisch': de martelaar heeft de gave der profetie. was, de bisschop van de katholieke N.v.d.v.: In tegenstelling...N.v.d.v.: In tegenstelling tot de niet-katholieken, die niet het rechte geloof belijden. kerk in Smyrna, behoorde tot de uitverkorenen; want ieder woord dat hij uit zijn mond deed uitgaan ging in vervulling en zal in vervulling gaan.

DE RELIKWIEËN
1. Maar toen de naijverige, de jaloerse, de boze, de tegenstander van het geslacht van de rechtvaardigen, de verhevenheid van zijn getuigenis en zijn onberispelijk levensgedrag vanaf het begin zag, en opmerkte dat hij gekroond werd met de kroon van de onvergankelijkheid en de onbestreden kampprijs wegdroeg, deed hij zijn best om ons te verhinderen zijn lichaam mee te nemen, hoewel velen onder ons dit verlangden om zo deel te hebben aan zijn heilig lichaam. N.v.d.v.: Eerste getuigenis...N.v.d.v.: Eerste getuigenis van relikwieënverering.

2. Hij bracht Niketas, de vader van Herodes, de broer van Alke op het idee de magistraat te verzoeken ons zijn lichaam niet te geven "opdat zij niet," - zei hij - "de Gekruisigde verlaten en hem beginnen te aanbidden". En dat zei hij, omdat de joden, die ons in het oog hadden gehouden toen wij zijn lichaam uit het vuur wilden halen, met klem hem dit gesuggereerd hadden. Zij wisten niet, dat wij nooit Christus zouden kunnen verlaten, Hem die heeft geleden, als onschuldige voor zondaars, voor het behoud van allen die gered worden in de gehele wereld, en nooit een ander zouden kunnen aanbidden.

3. Want wij aanbidden Hem, omdat Hij Gods Zoon is, maar de martelaren hebben we lief - en dat terecht - als leerlingen en navolgers van de Heer, om hun onvergelijkelijke liefde jegens hun Koning en Heer. N.v.d.v.: Opmerkelijk is het...N.v.d.v.: Opmerkelijk is het fijne onderscheid tussen de verering van martelaren en de aanbidding van Christus als Gods Zoon. Mogen wij hun deelgenoten en medeleerlingen zijn!

1. Toen de honderdman de twist zag die de joden hadden veroorzaakt, plaatste hij het lichaam in het midden en liet het volgens gewoonte, verbranden.

2. Zo hebben wij later zijn gebeente kostbaarder dan edelgesteente van grote waarde en waardevoller dan goud verzameld en op een passende plaats gelegd.

3. Daar zal de Heer ons de gelegenheid geven, voor zover ons dat mogelijk is, in vreugde en blijdschap samen te komen om de verjaardag van zijn martelaarschap, zijn geboortedag N.v.d.v.: De sterfdag van de...N.v.d.v.: De sterfdag van de martelaar is zijn geboortedag. te vieren ter herinnering aan hen die de strijd volstreden vóór ons en hen voor te bereiden die de strijd zullen moeten strijden.

DE GLORIE VAN DE MARTELAAR
1. Dit is de geschiedenis van de gelukzalige Polycarpus die met hen die uit Filadelfia waren, de twaalfde was die in Smyrna de marteldood stierf, maar hij alleen wordt meer door allen in herinnering gehouden, zo zelfs, dat de heidenen overal over hem spreken. Hij was niet alleen een beroemd leraar, maar ook een boven allen uitstekende martelaar. Zijn martelaarschap begeren allen na te volgen overeenkomstig het Evangelie van Christus.

2. Door zijn geduld behaalde hij de overwinning over de onrechtvaardige magistraat en heeft zo de kroon van de onvergankelijkheid verworven. Met de apostelen en alle rechtvaardigen verheerlijkt hij jubelend de almachtige God en Vader en dankt onze Heer Jezus Christus, de redder van onze zielen en de leider van ons lichaam, de herder van de katholieke Kerk over de gehele aarde.

SLOT VAN DE BRIEF
1. U hebt dus gevraagd uitvoerig ingelicht te worden over het gebeurde maar voor het ogenblik hebben wij u de hoofdzaken meegedeeld door onze broeder Marcion. Wanneer u kennis genomen hebt van de inhoud, zendt dan de brief door aan de broeders verder weg, dat ook zij de Heer prijzen, Hem die zijn dienaren uitkiest.

2. Aan Hem die in staat is ons allen door zijn liefde en genade te brengen in zijn eeuwig rijk door zijn eniggeboren Zoon, Jezus Christus, lof, eer, macht en heerlijkheid tot in de eeuwen. Groet alle heiligen. Zij die met ons zijn, groeten u en ook Evaristus, die deze brief geschreven heeft, met zijn gezin.

De gelukzalige Polycarpus stierf de marteldood N.v.d.v.: Of: 'getuigde door...N.v.d.v.: Of: 'getuigde door zijn marteldood.' in het begin van de maand Xanticus, de tweede dag, zeven dagen vóór de Kalenden N.v.d.v.: 'Kalenden': eerste...N.v.d.v.: 'Kalenden': eerste dag van de maand, dus zeven dagen vóór 1 maart, 22 of 23 februari. van maart op een grote sabbat, op het achtste uur. N.v.d.v.: Sommige...N.v.d.v.: Sommige handschriften: 'negende uur' om de gelijkenis met Christus' dood beter te laten uitkomen.

Hij werd aangehouden door Herodes, toen Filippus van Tralles verantwoorde! ijk was voor de godsdienst en Statius Quadratus proconsul, maar onder de eeuwige regering van onze Heer Jezus Christus; aan Hem zij de lof, de eer en de heerlijkheid en de eeuwige troon van geslacht op geslacht.