Zijn zwijgzaamheid is tegelijkertijd zijn expressie

De Heilige Vader Paus Franciscus heeft het Jozefjaar afgekondigd[7982] en herinnert daarmee de gelovigen aan wat heeft plaatsgevonden in het jaar 1870: de verheffing van Jozef tot patroonheilige van de Kerk. Welke verwachting heeft u hierbij?
Ik ben vanzelfsprekend bijzonder verheugd dat Paus Franciscus de Heilige Jozef op deze manier extra onder de aandacht brengt bij de gelovigen. Ik heb daarom de apostolische brief 'Patris Corde[7982]', die de Heilige Vader geschreven heeft ter gelegenheid van de verheffing van de Heilige Jozef tot patroonheilige van de gehele Kerk die 150 jaar geleden plaatsvond, gelezen met bijzondere dankbaarheid en met mijn diepste instemming. Het is een zeer eenvoudige tekst die uit het hart komt en tot het hart spreekt en een grote diepgang heeft. Ik denk dat deze tekst door de gelovigen steeds opnieuw gelezen en overwogen dient te worden en dat het op deze manier zal bijdragen aan een zuivering en verdieping van onze heiligenverering in het algemeen en de verering van de Heilige Jozef in het bijzonder.

In de Heilige Schrift is geen enkel woord van de Heilige Jozef opgetekend. Bestaat er toch een getuigenis uit het Nieuwe Testament die zijn karakter op een treffende manier tot uitdrukking brengt?
Er bestaat inderdaad geen enkele uitspraak van de Heilige Jozef die overgeleverd is in het Nieuwe Testament. Maar bij de opdracht die de engel die in een droom aan hem verschijnt aan hem geeft en het daaropvolgende handelen van de Heilige Jozef is er een overeenkomstigheid te zien die hem duidelijk als persoon typeert. In de vertelling van de opdracht die hem in een droom werd gegeven om met Maria te trouwen wordt zijn antwoord simpelweg weergegeven in de volgende bewoording: "Hij stond op en deed zoals hem bevolen was" (Mt. 1, 24)[b:Mt. 1, 24]. De overeenkomstigheid in de opdracht en het handelen is nog beter te zien in de vertelling van de vlucht naar Egypte waarin gelijke woorden worden gebruikt:

"Hij stond op en nam het Kind en Zijn moeder met zich mee" (Mt. 2, 14)[b:Mt. 2, 14]. En de dezelfde woorden worden voor een derde keer gebruikt bij het nieuws van het overlijden van Herodes en de mogelijkheid om terug te keren naar het Heilige Land. Dit zijn de woorden die kenmerkend zijn voor Jozef: "Hij stond op en nam het Kind en Zijn moeder met zich mee" (Mt. 2, 21)[b:Mt. 2, 21]. Het nachtelijke bericht over het gevaar van Archelaüs heeft niet dezelfde invloed als het eerdere nieuws.

Het antwoord in daad van de Heilige Jozef was veel eenvoudiger: "Nadat hij hierover in een droom door een aanwijzing van God gewaarschuwd was, vertrok hij naar het gebied van Galilea" (Mt. 2, 22)[b:Mt. 2, 22]. Tot slot wordt dezelfde karakteristieke manier van doen op een heel andere manier zichtbaar in de vertelling van de aanbidding van de wijzen uit het Oosten: "Toen zij in het huis kwamen zagen zij het Kind met Maria, Zijn moeder (Mt. 2, 11)[b:Mt. 2, 11]. De Heilige Jozef komt niet voor in de vertelling van de ontmoeting tussen de wijzen en het kind Jezus. Ook deze impliciete afwezigheid is kenmerkend en toont duidelijk aan dat Jozef met het stichten van van de Heilige Familie een taak op zich nam die het uiterste van hem eiste in daadkracht en organisatievermogen, en die tegelijkertijd ook een heel grote opoffering van hem vergde. Zijn zwijgzaamheid is tegelijkertijd zijn expressie. Het drukt zijn instemming uit met wat hij op zich nam door middel van zijn verbintenis met Maria en daardoor met Jezus.

Welke indrukken hebt u opgedaan tijdens uw pelgrimstochten naar het Heilige Land die bij uitstek gerelateerd zijn aan het leven van uw naamgever?
Wat dat betreft zou ik eerst willen zeggen dat tijdens de rondleidingen door het Heilige Land waar ik aan heb deelgenomen de Heilige Jozef nauwelijks tevoorschijn komt. Het is logisch dat hij niet wordt genoemd op de belangrijke locaties van het openbaar optreden van Jezus in Galilea, met name aan het Meer van Gennézareth en omgeving, evenals in Judea. Dat zou niet stroken met zijn karakteristieke houding van stilzwijgende gehoorzaamheid en berusting. Maar in Nazareth, net als in Bethlehem, zou je wel verwachten iets over de Heilige Jozef te horen. Met name Nazareth verwijst op symbolische wijze naar zijn persoon. Het is een plaats die buiten het Nieuwe Testament nergens schriftelijk wordt vermeld.

De totale afwezigheid van tradities over Nazareth buiten het Nieuwe Testament is zo opvallend dat Pierre Benoit, een van de meest vooraanstaande bijbelgeleerden die vele jaren president was van de Dominicaanse École Biblique in het Heilige Land, mij persoonlijk verteld heeft dat hij uiteindelijk tot de conclusie was gekomen dat Nazareth helemaal nooit had bestaan. Net voordat hij dit vermeende inzicht kon publiceren kwam precies op tijd het nieuwsbericht over de succesvolle opgravingen in Nazareth die ons deze plaats opnieuw geschonken hebben. Het hoofd van de Franciscaanse groep die de opgraving deed heeft zijnerzijds toegegeven dat hij bijna zover was de inspanningen op te geven, aangezien de pogingen om sporen van het oude Nazareth te ontdekken langdurig vruchteloos bleven. Hij was des te gelukkiger toen hij de eerste aanwijzingen vond en uiteindelijk de gehele plaats herontdekte.

De in het Oude Testament aangekondigde Messias
Het was inderdaad een hele opgave voor Matteüs dat er geen profetische voorspelling was die op de een of andere manier over Nazareth gesproken had. Hij gebruikte een tekst uit het Oude Testament voor elke gebeurtenis in het leven van Jezus en toonde op deze manier aan dat Jezus werkelijk de Messias was die was aangekondigd in het Oude Testament. Voor de legitimatie van Jezus als zijnde de beloofde Verlosser was dit een wezenlijk probleem: Nazareth droeg geen belofte in zich. (Joh. 1, 46)[[b:Joh. 1, 46]] Desondanks heeft Matteüs drie manieren gevonden om Jezus de Nazarener als de Messias te legitimeren. De messiaanse trilogie van Jesaja in de hoofdstukken 7, 9 en 11 levert de voorspelling. In hoofdstuk 9 voorspelt Jesaja dat juist uit het land van de duisternis een licht zal uitstralen. Matteüs heeft dit 'land van de duisternis' gevonden in het nagenoeg heidense Galilea, waar Jezus zijn openbaar optreden begon.

Een tweede legitimatie van Nazareth blijkt voor Matteüs uit de door de heidense Pilatus vastgelegde inscriptie op het kruis. In het opschrift geeft Pilatus doelbewust aan wat wettelijke reden is voor de kruisiging van Jezus: "Jezus de Nazarener, de Koning van de Joden" (Joh. 19, 19)[b:Joh. 19, 19]. Het woord is in twee verschillende vormen overgeleverd: de ‘Nazoreeërs’ en de ‘Nazareners’. De ene vorm wijst waarschijnlijk op Jezus zijn totale wijding aan God en de andere vorm duidt Zijn geografische herkomst aan. Zo is Nazareth als onderdeel van het mysterie van Jezus via de heidense Pilatus onafscheidelijk verbonden met de persoon van Jezus Zelf.

Tot slot kan ik mij voorstellen dat een in het Heilige Land gehouden catechese over de Heilige Jozef aandacht besteedt aan een derde perspectief die beiden voorgaande zienswijzen samenvat en een nieuwe diepte geeft. In een van de meest bekende en mooiste Duitse kerstliederen zien wij Jezus als een kleine roos die ons werd gegeven door de Maagd Maria in de Heilige Nacht. In de tekst die vandaag de dag gebruikelijk is wordt in de eerste zin gesproken over een "roos". Vervolgens in de tweede strofe wordt Maria aangegeven als de "kleine roos" waar Jesaja over sprak en wordt Maria geidentificeerd als de Maagd en Moeder die ons de bloem gebracht heeft. Sommige delen van de tekst hebben verduidelijking nodig. Mijn persoonlijke vermoeden hierover is dat het in de oudere versie van het lied aanvankelijk niet "de roos" was maar "de twijg". En zo zijn wij meteen aanbeland bij de tekst van de profeet, die luidt: "Want uit de boom van Jesse zal een Twijgje opgroeien" (Jes. 11, 1)[b:Jes. 11, 1].

Het mysterie van de Telg
De boom van Jesse, de stamvader van het Huis van David die de belofte van eeuwige voortzetting had ontvangen, toont de tegenstelling tussen belofte en werkelijkheid die voor de gelovige Israëlieten ondraaglijk was: Het Huis van David is te gronde gegaan en er resteert nu slechts een dode stronk. Maar nu zal juist de dode boomstronk een symbool van hoop worden, want hieruit groeit onverwacht een Telg op. Deze schijnbare tegenstelling wordt in de stamboom van Jezus in (Mt 1,1-17)[b:Mt 1,1-17] en (Lc 3,23-38)[b:Lc 3,23-38] geïnterpreteerd als een levende tegenwoordigheid en bevat volgens de evangelisten een stille verwijzing naar de geboorte van Jezus uit de Maagd Maria. Jozef is weliswaar niet de echte biologische vader van Jezus, maar hij is de wettige vader, de vader volgens de grondwet van Israël. Het mysterie van de Telg (van het Twijgje) wordt hier nog dieper: Uit de boom van Jesse komt geen leven meer voort; de boomstronk is werkelijk afgestorven. Toch brengt de stam nieuw leven voort middels de Zoon van de Maagd Maria, wiens wettige vader Jozef is.

Dit heeft allemaal te maken met het onderwerp Nazareth in de zin dat het woord Nazareth het woord 'nezer', 'naser' lijkt te bevatten dat twijg of dun takje betekent. De naam Nazareth zou dan letterlijk vertaald kunnen worden als 'Telgdorp'. Een Duitse onderzoeker die zijn hele leven in Israël heeft doorgebracht heeft de theorie aangedragen dat het waarschijnlijk is dat Nazareth is ontstaan na de Babylonische ballingschap als een nederzetting van de nakomelingen van David, en dit zou dan verhuld aangeduid zijn in de naam van de plaats. Hoe het ook zij: het mysterie van de Heilige Jozef heeft intrinsiek te maken met de plaats Nazareth. Hij is het die de hoop van Israël vertolkt, als takje uit de boom van Jesse.

Het is traditie dat voor een zalige dood een beroep wordt gedaan op de Heilige Jozef als helper. Wat vind u van dit gebruik?
Het staat vast dat de Heilige Jozef is gestorven tijdens de periode van Jezus zijn niet-openbare optreden. Hij wordt voor de laatste keer genoemd in Lucas 4,22 na het eerste openbare optreden van Jezus in de tempel in Nazareth. De verwondering van de menigte over dat wat Jezus gezegd heeft en hoe Hij het gezegd heeft slaat om in twijfel wanneer zij vragen: Maar is Hij niet de Zoon van Jozef? " (Lc. 4, 22)[b:Lc. 4, 22]. Omdat hij daarna niet meer wordt genoemd, terwijl zijn moeder en zijn ‘broer’ wel beschreven worden te spreken, is dat een zeker signaal dat hij niet langer in leven was. Op deze manier is het idee dat hij zijn aardse leven in de armen van Maria heeft voltooid goed onderbouwd. Zo is het een goed gegronde vorm van devotie om hem te verzoeken dat hij ook ons voorziet in barmhartige begeleiding tijdens ons laatste uur.

Hoe werd uw naamdag gevierd in uw familie?
De Jozefdag was de naamdag van mijn vader en van mij en werd, wanneer het enigszins mogelijk was, goed gevierd. Moeder had meestal gespaard voor de aankoop van een belangrijk boek (bijvoorbeeld "De kleine herder"). Er was daarnaast ook een eigen naamdag-tafellaken die feestelijkheid bezorgde aan het ontbijt. Bovendien werd de bonenkoffie gedronken waar vader veel van hield maar die wij ons normaal gesproken niet konden veroorloven. Ook was er altijd een sleutelbloem als teken van de lente die de Heilige Jozef met hem meebrengt. En tot slot had de moeder een taart met suikerglazuur gebakken die het bijzondere van het feest helemaal tot uitdrukking bracht. Op deze manier was het bijzondere van de Jozefdag vanaf de ochtend al duidelijk aanwezig.

Hebt u persoonlijk de voorspraak van uw naamgever in uw leven ervaren?
Wanneer een van mijn gebeden verhoord wordt, dan verdeel ik de oorsprong van de gebedsverhoring niet onder de verschillende voorsprekers. Ik weet dat ik een plicht heb jegens hen allen.